Geschiedenis en achtergronden

De eerste 3 kranten in Kroatië zagen tussen 1771 en 1789 in Zagreb het levenslicht en kwamen eens per week uit (List). Ze verschenen in een kleine oplage en hielden het maar kort vol omdat slechts weinigen in het land konden lezen. De eerste krant, de Latijnstalige “Ephemerides Zagrabienses” van de Tsjechische drukker Antun Jandera uit 1771 bracht het tot 50 edities. De 2 kranten die er op volgden waren Duitstalig. Het betrof de “Agramer Deutsche Zeitung” uit 1784 (Zagreb heette destijds Agram) van de Weense drukker Jan Thomas Trattner die evenmin een lang leven beschoren was. Het verplaatsen van het militaire commando over de Habsburgse bufferzones schiep in 1786 voor dezelfde drukker ruimte voor de “Kroatischer Korrespondent”. Deze krant kende een binnenland en een buitenland katern en bracht het tot 61 edities (uiteraard met veel nieuws voor militairen) en is de eerste waarvan exemplaren bewaard zijn gebleven. De krant werd opgevolgd door de “Luna” van waaruit zich in 1830 de “Agramer Politische Zeitung” en in 1848 het dagblad “Agramer Zeiting” ontwikkelde. Deze titel van Franz S Stauduar werd in 1912, omgedoopt tot “Agramer Tagblatt” en in 1923 tot “Morgenblatt” en ging in 1941 als zodanig ter ziele. De “Luna” was er lang een supplement van en werd nog vermeld in de roman “het stoomhuis” uit 1879 van Jules Verne. In 1842 verschenen de eerste tijdschriften; een economisch vakblad dat het tot 1855 volhield en het literaire tijdschrift Kolo (Wiel) van het in 1842 opgerichte Matica Hrvatska dat het uitzong tot 1853 (Digitised). Vijenac, het huidige tijdschrift van dit achtenswaardige genootschap (nu ook de grootste literatuuruitgever in de eigen taal) kent een oplage van 5000.

Tussen 1806 en 1810 verscheen vanuit de Adriatische kuststad Zadar onder regie van de Franse bezetter (Napoleontische tijd) de eerste (wekelijkse) krant in het Kroatisch (en tevens Italiaans) met de titel Kraljski Dalmatin-Il regio Dalmata. De tekst stond in beide talen naast elkaar. In 1835 vormde de 2x p/w verschijnende “Novine Horvatske” van de voorman van de nationalistische en Panslavische Illyrische beweging Ljudevit Gaj een volgende mijlpaal (Illyrian). In 1836 ging de literaire bijlage “Danicza ilirska” (Illyrische dagster) over op het Štokavisch dialect dat in de zuid Slavische landen het meest wijdverbreid is en de hoofdtitel werd veranderd in “Ilirske noradne novine” (Illyrische volkskrant). Toen in 1843 de betiteling Illyrisch in ongenade viel bij de heersers van de dubbelmonarchie werd het geschrift als Officiële Gazet een dagblad. In 1853 kwam de toevoeging Koninklijke imperiale nationale krant voor Kroatië & Slavonië met de Illyrische Gazet als bijlage. In 1861 verving men het Habsburgse wapen in de kop door dat van Kroatië. De Illyrische gazet als bijlage is in 1949 in ere hersteld en fungeert nu als Kroatisch staatsblad (Narodne). De nationalistische Kroatische rechtenpartij (1861-1929; Croatian) bracht tussen 1890 en 1899 het politieke weekblad Crvena Hvratska (Rood Kroatië) uit, hetgeen er op duidt dat de partij links was. Later ging het blad “Hrvatsko pravo” (Kroatisch recht) heten en in 1929 ging de partij over in de Ustašebeweging die zich op den duur ontpopte als fascistisch. Deze kreeg in WO II van de Nazi’s gelegenheid een Kroatische vazalstaat te stichten. In 1991 werd een ultrarechts nationalistische Kroatische rechtenpartij van Ustaše sympathisanten in ere hersteld evenals het lijfblad met voornoemde titel. De partij begon in 1992 met 5 zetels in het parlement, hield in 2011 geen zetel meer over, maar haalt nog vaak het nieuws. In 1919 werd het linkse tijdschrift Plamen (Vlam) alras verboden vanwege kritiek op de regering. In 2007 vond het een waardige opvolger in kwartaalblad Novi Plamen. In de 2e helft van de 19e eeuw kregen alle grote plaatsen kranten met langs de kust veel Italiaanse titels (Novine ) en verder een enkele titel voor de Servische minderheid. Ook was sprake van een ware stortvloed aan nieuwe tijdschrift titels. De meeste titels was geen lang leven beschoren, maar een aantal vaktijdschriften bestaan nog (Digitised).

Het oudste nog bestaande landelijkedagblad “Novi List” (nieuwe krant) is in 1900 in Rijeka begonnen door rechtenpartijlid Frano Supilo en bleef altijd van (centrum)linkse signatuur. In de 90er jaren was het de enige krant die een zekere distantie behield van de handel en wandel van de toenmalige nationale voorman Franjo Tuđman. In 1943 startte “SlobodnaDalmatia” (Vrij Dalmatië) in Split als partizanenkrant. In de 80er jaren werd zondagbijlage Nedjeljna Dalmacija taboedoorbrekend doordat de Joegoslavische regering meer gedoogde van kleinere (sub)titels en in de 90er jaren kende de krant het breedste politieke spectrum aan columnisten. Vooral het satirische zondagkatern met de Engelstalige titel “Feral Tribune” (een woordspeling op de Britse “Herald Tribune”), dat vanaf 1984 bestond, werd in dezen een begrip. Dit alles werd Tuđman op den duur teveel en daarop werd Vrij Dalmatië zodanig geprivatiseerd dat de redactie in handen kwam van een vriendje van de minister van defensie. In 1993 ging de Wilde Tribune verder als los links satirisch weekblad en ze ging in 2008 ter ziele. Door wanbeleid overleefde Vrij Dalmatië de 90er jaren ternauwernood. De regering redde de krant door haar over te nemen en in 2005 werd ze via verkoop aan Europapress wederom privébezit.

Večernji list (Avondblad, sinds 1959) is thans in oplage de 2e krant van het land en is gevestigd in Zagreb. De krant begon 2 jaar eerder als Avondkoerier en ontstond via een fusie van deze titel met “Norodni List” (Volksblad). Het dagblad werd behoudend rechts, geraakte in handen van een wat obscuur gezelschap op de Maagdeneilanden en kreeg veel concurrentie van het in 1998 opgerichte “Jutarnji List” (Ochtendblad). Na overname door het Oostenrijkse Styria in 2001 stelde de krant zich vanuit de rechterflank kritisch op tegenover de christendemocratische regering en de oplage steeg weer. Ze kent thans 10 regionale en 2 internationale edities (waarvan 1 voor Bosnische Kroaten). Jutarnji List (1998, Zagreb) is vernoemd naar een vooroorlogse titel, staat te boek als beleefd en als minder rechts dan Večernji list en wordt uitgegeven door Europapress. De zondagbijlage Nedjeljni Jutarnjiheeft meer pit en bracht in 2010 en 2011 bijv. leven in de brouwerij met kritisch onderzoek naar de Kroatische vleesindustrie en de schaduweconomie. De in 2008 vermoorde journalist Ivo Pukanić begon kort voor zijn dood “Republika” als concurrent, maar deze titel hield het maar half jaar vol. Al eerder gaf hij opinieweekblad “Nacional” uit (1995-2012, dus ook gestopt). Hij werkte ook een flinke tijd voor het regeringsdagblad Vjesnik (Mondstuk) dat in 1940 begon als verzetskrantje van de partizanen. In de Joegoslavische periode was dit lang één van de grootste kranten, maar na 1990 ging het geleidelijk bergafwaarts en het dagblad ging in 2012 ter ziele. Tussen 1989 en 1991 beleefden de Kroatische dagbladen een gouden tijd qua oplage (Print ). De 1e tabloid in Kroatië Slobodni tjednik (onafhankelijk weekblad) was minder onafhankelijk dan de titel deed vermoeden en van een visieloos laag allooi. Het hield het 3 jaar vol (1990-1993). Styria lanceerde in 2005 “24sata” (24 uur) als goedkope tabloid. De start was erg voortvarend en succesvol en vooral dankzij prijs & presentatie (de inhoud blijft nogal aan de oppervlakte) kon de krant zich handhaven op een 3e plek qua oplage.

Rond dat jaar mochten ook enkele nieuwe gespecialiseerde kranten het levenslicht aanschouwen. Compact formaat zakenkrant Business.hr(er is uiteraard ook een website van) werd in 2005 door het Zweedse Bonnier opgestart als weekkrant en werd in 2008 dagblad. In 2009 deed Bonnier de krant van de hand en de Bosnische Mims groep kreeg een meerderheidsbelang. Een jaar eerder werd Poslovni dnevnik(zakendagblad; komt uit op werkdagen) gelanceerd. Sinds 2008 is de krant in handen van Styria. Ze verschijnt op perzikkleurig papier als knipoog naar Financial Times. Sinds mei 2010 plaatst men een Kroatische vertaling van “the International weekly”, de zakenbijlage van de New York Times. Het oudste zakenblad Privredni vjesnik (Zakenkoerier) bestaat sinds 1953 en is een wekelijkse uitgave van de Kroatisch KvK. De oudste sportkrant van Kroatië, Sportske Novosti (Sportnieuws) is er sinds 1945. In 1951 verschenen 3 edities p/w en sinds 1962 komt men uit onder de huidige naam. Het blad begon in 1952 met de sportman/ vrouw verkiezingen van het jaar en was lang de grootste sportkrant van Joegoslavië. In 1990 zijn daar sportteams (m/v) aan toegevoegd en in 2001 de (wereld)voetballer van het jaar. In 1999 kwam het blad in handen van Europapress en het is nu een dagblad. De grootste uitgever van schoolboeken geeft sinds 1954 maandelijks kindermagazine Modra lasta (blauwe zwaluw) uit. M.n. in de Joegoslavische tijd was de oplage groot. Het grootste roomse weekblad GlasConcila (Conciliestem) bestaat sinds 1962.

Bij de grote regiokranten valt “Glas Slavonije” (stem van Slavonië) onder de oudste. Het dagblad begon in 1943 in Osijek en werd de opvolger van het in 1920 opgerichte “Hrvatski List” (Kroatisch Nieuwsblad) dat in 1945 was verboden vanwege Ustaše gezindheid. De regiokrant van Istrië “Glas istre” begon in 1943 als verzetskrantje van de partizanen en werd in 1969 een dagblad (sinds 1989 met een zondag editie). Tussen 1979 en 1991 bestond de krant als bijlage van Novi List. Daarna werd ze steeds onafhankelijker en thans is het een zelfstandig dagblad. De regiokrant uit Zadar, Zadarski List, begon in 1994, werd in 1998 dagblad en breidde het repertoire uit naar nieuws van over de hele wereld. De website van de regiokrant van Dubrovnik “Dubrovački vjesnik” kent een Engelstalige pagina (dubrovacki). Onder de grootste kranten voor minderheden in Kroatië valt de Italiaanse titel “La Voce del Popolo” (Volksstem) uit Rijeka. Ook deze krant begon in 1944 als verzetskrantje van de partizanen en werd vernoemd naar een krant die in 1885 begon en in 1924 na de annexatie van de regio door de Italiaanse fascisten was verboden. Recentelijk kreeg de krant een maandbijlage in het Italiaanse dialect van Istrië en Dalmatië en ze wordt ook gelezen in het nabijgelegen Italiaanse Triëst. Het grootste Kroatische gedrukte medium van nu van de Servische minderheid is weekblad “Novosti” (Het Nieuws). Het begon in 1999, is gericht op verzoening en (her)emancipatie (onafhankelijkheidsoorlog 1991-1995) en publiceert in het Kroatisch en Servisch en in Latijns en cyrillisch schrift. Eind 2009 ging men zich richten op een breder publiek via meer onderzoeksjournalistiek, kioskverkoop en nieuws over cultuurevenementen. Vanaf 1998 kwamen er veel nieuwe tijdschriften uit. Uitgeverij EuropapressHolding uit Zagreb (voor 50% van het Duitse WAZ) had in 2010 18 weekbladtitels (waaronder internationale), het Oostenrijkse Styria had er 3 (incl. de grootste TV gids) en het Finse Sanoma had in 2012 samen met het Duitse Gruner & Jahr via Adria Media Zagreb 17, m.n. internationale, titels.

In 2011 gaf 58% van de huishoudens geld uit aan gedrukte media. De oplagen en opbrengsten van de gedrukte media daalden na 2007 flink. Bij de kranten zakte de opbrengst t.o.v. 2010 met 10,6% bij een relatief grote teruggang van de advertentie-inkomsten (-16%). De oplagen gingen hier met 7,2% naar beneden. Ook tijdschriften worden minder gelezen, maar exacte cijfers over alle tijdschriften samen ontbreken. Naar kenmerken van lezersgroepen was bij de gedrukte pers de neergang het grootst bij lage inkomens en jongeren (10-30j). Wel werden nieuwssites op het internet goed bezocht en ook de advertentie-uitgaven hieraan stegen, al bleven ze nog flink achter bij die aan de drukpers (26% van alle uitgaven, -16%; internet 6%, +8% in 2012). In juni 2013 was 24sata van de grootste tabloid met 1 miljoen unieke bezoekers p/m de meest bezochte website in het land, gevolgd door index, njuskola, jutarnji, tportal en dnevnik (743.000; Mapping p24); op gratis advertentie site njuskola na nieuwsportalen.

De grootste kranten van rond 2012

In 2011 werden volgens Monitoring (p1) 2 gratis en 14 betaalde dagbladen uitgegeven (8 landelijk, 6 regionaal). In 2013 waren er 13 betaalde dagbladen en de Engelstalige titel Croatian Times (sinds 2005) als gratis internetkrant. Tussen 2008 en 2010 zakte het totale aantal krantentitels van 334 naar 267 (croatia p29), veelal in kleine oplagen en een frequentie van 1 of 2 x p/w. In 2009 las 28% regelmatig tot vaak dagbladen en 29% weekkranten (soms: 25 en 13%, nooit 47 en 5%, Mapping p 19). Net als overal in de EU gaan door economische crisis en opkomst van internet de oplagen achteruit. Die van alle dagbladen in Kroatië samen zakte tussen zakte tussen 2007 en 2011 van 730.000 naar 457.000 p/d (-37,4%; landelijke titels -28%, gratis -69%). Vergeleken met 2010 lag de teruggang op 7,2%. Ze was het grootst bij de “gratis” titels (van 170.000 in 2007 naar 54.000 in 2010). Dat kwam vooral doordat de gratis krant Metro Express er in 2008 mee ophield (daardoor van 120.000 naar 60.000 in 2009) en in 2011 was hier de oplage vrijwel gelijk aan 2010. Regiokranten verloren in 2011 enig terrein (-8%), maar hielden vergeleken met 2007 nog een flinke winst over (van 60.000 via 94.000 naar 86.000; +44%). De Kroatische KvK (HvK) en het oplagebureau (CROATIA ) hebben oplage gegevens, maar hun database was in aug. 2013 voor buitenlanders moeilijk toegankelijk. Het Duitse WAZ (via Europress Holding) en het Oostenrijkse Styria samen hadden in 2012 ruim 90% van de dagbladtitels in handen. Zondagedities van grote dagbladen zijn meer regel dan uitzondering en losse verkoop is gebruikelijker dan abonnementen.

De navolgende tabel geeft informatie over de dagbladen. De politieke kleur etc. staat hierboven beschreven onder het kopje geschiedenis en achtergronden. Via [1 kan de lijst van HvK over 2011 worden gevonden. Hier komen de meeste oplagecijfers hierna vandaan. Nieuwere gegevens kwamen via (de Kroatische) wikipedia of de kranten/ uitgeverij website. Daaruit valt op te maken dat de in 2012 ingevoerde btw verhoging de oplagen wellicht niet ten goede kwam. Onder “bereik” staat het landelijke volksdeel (10- 75j in %) dat men claimt te bereiken (gegevens 2010). Onder “type” staat info over het soort dagblad (landelijk, regionaal, sport, zakelijk, minderheid).

Titel	Type	Uitgever	Oplage	Bereik
24sata	Land	Styria	130.000	26,7%
Večernji   list	Land	Styria	62.000	10,7%
Jutarnji   List	Land	Europapress	53.000	11%
Slobodna Dalmatia	Land	Europapress	35.000	5,7%
Novi   List	Land	Onafhankelijk	30.600	3,4%
Sportske Novosti	Sport	Europress	19.450	3,4%
Poslovni dnevnik	Zakelijk	Styria	12.000	–
Glas Istre	Regio	Onafhankelijk	12.000	1,9%
Glas Slavonije	Regio	Onafhankelijk	9.300	1,3%
Business.hr	Zakelijk	Onafhankelijk	3.900	–
Zadarski List	Regio	RTD	3.000	–
dubrovacki vjesnik	Regio	Europress	1.800	–
La Voce del Popolo	Italiaans	EDIT	1.300	–

Uiteraard ligt het bereik regionaal of bij bepaalde doelgroepen anders. Zo kent Večerni List 10 regio-edities en claimt Styria bij de doelgroep van Poslovni een bereik van 18% (info hierover is vaak te vinden “advertising” of “marketing” op de website van de krant). Na 2007 ging het bereik bij vrijwel alle titels (bij 24sata na 2008) naar beneden.

Periodieken: markt

Het Kroatische CBS kwam voor 2008 tot 2525 periodieken titels, voor 2009 tot 2678 en voor 2010 tot 2676 (croatia p29). De oplagen zijn veelal klein. In een lijst met rond 550 titels met daadwerkelijke (vs. voor 2013 geplande) oplagen van HVK (de Kroatische KvK: [1) zaten rond 100 titels van periodieken (van enkele keren per week t/m eens per jaar) met een oplage boven 10.000 (ruim 60 tussen 10.000 en 25.000, ruim 20 tussen 25.000 en 50.000, rond 10 met meer dan 50.000; de gegevens gelden voor 2011 of 2012). De grootste uitgevers zijn veelal in buitenlandse handen. De erg ondoorzichtige Europapress holding (EPH; er was in aug. 2013 bijv. geen werkende websitelink) is in 1990 opgericht door de Kroatische persmagnaat Ninoslav Pavić, kwam in 1998 voor de helft in handen van het Duitse WAZ en gaf 26 periodiekentitels uit (wellicht in 2013; Europa), in aug. 2013 publiceerde het iets minder ondoorzichtige Adria Media Zagreb (www) 16 titels (Adria is een samenwerkingsverband van het Finse Sanoma met het Duitse Gruner & Jahr en het Oostenrijkse Styria), Styriahad zelf 3 titels handen, waaronder de grootste TV gids als bijlage van de 2 grootste kranten in het land en het Deense Egmont kwam in Kroatië met rond 20 titels (waaronder 15 jeugd en kinderbladen; Croatia ). Over de gezamenlijke oplagen van hun titels hadden de uitgevers op hun website geen info.

Periodieken: genres en oplagen

Inzicht in de verdeling van oplagen naar genres of ontwikkelingen daarin is voor wie Zuidslavische talen niet beheerst erg moeilijk toegankelijk (oplagebureau). Wel is duidelijk dat ook bij tijdschriften de oplagen dalen. Ook hier is info over het bereik vaak te vinden onder “advertising” of “marketing” op de website van het blad/ de uitgever) Via List, de uitgevers (bijv. via de links hierboven) en de HvK zijn een aantal veel gelezen titels in diverse genres te achterhalen. Onder de titels met oplagen boven 50.000 met meer edities p/j op de HvK lijst ([1) valt een 8tal vak/ ledenbladen en consumententitels waaronder 2 weekbladen. Deze zijn op de link hierboven de nummers 323 (damesblad Gloria; oplage 60.200) en 486 (Metropola, een gratis weekuitgave van Večernji List in Zagreb, oplage 125.000). De 4 maandbladen in deze oplagecategorie zijn de nrs. 89 (een aantal beroepsvakbladen van de KvK, gezamenlijke oplage 90.000), 111 (het Kroatische ANWB blad Hak Revija; 134.000), 328 (het tienerblad OK van EPH, 52.000) en 372 (culinaire titel Hrana i vino; 52.000). Verder zijn er nog 2 titels met minder edities; te weten de nrs. 237 (de halfjaarlijkse uitgave “mlijeko i ja” van de Kroatische zuivelunie, oplage 87.000) en 281 (Active Beauty van DM drogisterijen: 6xp/j in een oplage van 120.000). Recente oplagecijfers van het roomse blad “Glas Concila” van het aartsbisdom Zagreb zijn niet te vinden, maar wellicht is de oplage groot naar Kroatische maatstaf. De TV gids van Styria TV Tjedan wordt uitgegeven als vrijdagbijlage van de dagbladen “24sata” en “Večernji List”. De tabel hieronder biedt info over een aantal belangrijke nationale periodieken. Ed. p/j verwijst naar het aantal edities p/j.

Titel	Ed. p/j		Uitgever		Oplage
Vrouwen, mode. lifestyle, roddel
Gloria	52		EPH (Europress Holding)		60.000
Story	52		EPH		29.000
Grazia	12		Mondadori/Colour Press		50.000
Cosmopolitan	12		Adria media		18.000
Elle	12		Adria media		7.900
Andere genres
Titel	Ed.	Uitgever		Onderwerp		Oplage
Men’s health	12	Adria		Lifestyle man		12.000
Playboy	12	EPH/M14		erotiek		12.000
Privredni Vjesnik	52	HvK		Zaken/ handel		30.000
Forbes magazine	12	EPH		zaken		3.000
Globus	52	EPH		opinie		21.000
Le monde diplomatique		Le monde/ KopMedia		Opinie/ actualiteit		10.000
Novosti	52	SNC		Servische minderheid		8.000
BUG	12	BUG		Computer/IT		19.000
National Geographic	12	Adria		Geografie		20.000
Geo	12	Gruner/Jahr		Geografie		6.000
Readers Digest	12	MK groep		Info/ gezin		23.000
Barbie	12	Egmont		jeugd		16.000
Teen	12	EPH		tieners		11.000
Vijenac	26	Matica hrvatska		Literair wetenschap		5.000