Inleiding

In ieder land en iedere cultuur overal ter wereld speelt mentale programmering een be­langrijke rol. Waarden en normen van de maatschappij waarin we opgroeien worden ons van jongs af aan via ouders, opvoeding, onderwijs en media met de paplepel ingegoten. Van daaruit raken we geconditioneerd en we starten allemaal vanuit de illusie dat onze vanzelfsprekende kijk op de samenleving de kijk van iedereen is. Hieronder zullen een aantal praktische gevolgen worden geschetst van een Portugees perspectief en van de wijze waarop dat zich kan uiten. De Britse site kwintessential, de landenpagina van de EVD (Portugal, praktijk van het zakendoen) en eigen ervaringen van de auteur van deze website met Portugezen vormden daarbij de belangrijkste bronnen.

Algemeen

De doorsnee Portugees is de tegenpool van het type dat vooraan gaat staan, met de ellebogen werkt en misbaar maakt om voor zichzelf de beste plek te bemachtigen.

Ook een website als “geen stijl” van de Telegraaf staat diametraal tegenover de in Portugal gangbare waarden en normen.

Portugezen kunnen in de ogen van minder fijnbesnaard volk (dat bijv in Nederland nogal veel rondloopt) over­komen als overgevoelig en snel op hun tenen getrapt.

Op Curaçao wordt de term “São Portugues” (Sint Portugees) wel gebezigd om uit te drukken dat de Portugezen een uiterst bescheiden en voorkomend volk zijn.

Veel Portugezen bieden bijv al excuses aan wanneer ze met de rug naar een ander toe gaat zitten en het is veelal een erekwestie om de ander voor te laten gaan.

Ook om een telefonisch contact af te ronden biedt een Portugees vaak in een rap tempo dui­zend excuses aan.

Status en positie zijn erg belangrijk. Lager geplaatsten stellen zich volgzaam op t.a.v hoger geplaatsten. Ook als de positie niet vast ligt stelt de Portugees zich nederig op.

Als de posities wel vast liggen (bijv bij personeel) gedragen bazen zich afstandelijk en autoritair en ze hoeven geen verantwoording af te leggen naar onderen.

De grote machtsafstand houdt in de praktijk ook in dat een Portu­gese werknemer niet zoveel eigen initiatief neemt en duidelijke richtlijnen van superi­euren verwacht.

Wie ook maar enig personeel onder zich heeft zal geneigd zijn zelf niet meer de handen uit de mouwen steken. Het personeel behoort in Portugal het werk te doen.

De individualistische cultuurnorm dat het van respect getuigt wanneer men zich niet met elkaar bemoeit is Portugezen niet eigen. Deze norm wekt bij velen de indruk van schaamte voor genegenheid jegens elkaar of van hautain en onverschillig zijn.

Gevoelige onderwerpen worden (zoals gebruikelijk in collectivistische culturen) echter het liefst doodgezwegen. Abortus, alleenstaand moederschap, drugs, echtscheiding, euthana­sie, homofilie of huwelijksaversie zijn bij velen taboeonderwerpen.

Ook met rode inkt schrijven behoort bijv tot de don’ts. Het wordt gezien als beoordelend en beledigend.

Wanneer men door de telefoon zegt dat men verkeerd verbon­den is wordt aan de andere kant van de lijn uit respect voor de vergissing direct de verbinding verbroken zonder iets te zeggen.

Het is op zijn Portugees vaak handiger om een collectief op iets aan te spreken of  op te jutten dan een individu. Persoonlijke verantwoordelijkheid ligt gevoelig.

Tact is erg belangrijk. Kritische vragen om iets grondig uit te zoeken kun­nen het beste zo worden gesteld dat ze onmogelijk als persoonlijke kritiek kunnen worden opgevat.

Voor wat hoort wat staat in Portugal hoger aangeschreven dan het gelijke monniken, gelijke kappen idee.   

Theorie en praktijk; publieke presentatie en privé-mening verschillen in Portugal meer dan in Nederland. Begrijpend knikken wil nog niet zeggen dat men het zelf ook vindt.

Omdat Portugezen voorzichtig zijn in hun uitlatingen is ja niet altijd ja en omgekeerd.

Presentatie en kleding

Uiterlijke presentatie speelt een grote rol. Veel Portugezen vinden de indruk de ze op anderen maken belangrijk, zijn modebewust en drukken via hun kleding hun positie uit.

De kleed­code bij het zakendoen en (chique) uitgaan is voor mannen lichtgewichtpak­ken van een lichte kleur. ’s Winters zijn de kleuren wat donkerder.

De fysieke ruimte is vrij klein en fysieke aanraking is aanvaardbaar. Het aanraken van bovenarm of schouder geldt als warm en vertrouwd gebaar.

Men spreekt gedempt. Gebarentaal is ingetogen en wordt al snel overdreven gevonden.

Begroeten en ontmoeten

Eerste kennismakingen verlopen gereserveerd, maar ook erg beleefd en galant. Handen schudden bij komen en weggaan blijft gangbaar, ook onder goede bekenden.  

Bij het begroeten geeft men een niet te stevige handdruk onder oogcontact en men stelt zich voor met senhor/ senhora (vrouwen) + achternaam (bij academici doutor/ doutora).

Men gebruikt pas informele aanspreektitels en voornamen na daartoe door de ander te zijn uitgenodigd.

Onder goede bekenden geven mannen elkaar een omhelzing en een handdruk. Vrouwen  krijgen vaak een kus op beide wangen (te beginnen met de rechter).

De oudere generatie hecht sterker dan jongere generaties aan hoffelijke traditionele om­gangsvormen. Buitenlanders die goede wil betonen mogen echter fouten maken.

De lange achternamen van Portugezen die men vaak ziet ontstaan doordat officieel zowel de achter­naam van de vader als die van de moeder worden gebezigd

Cadeautjes en dineeretiquette

Portugezen vinden een vertrouwensband belangrijk, maar ze zijn toch geneigd om bui­tenshuis en thuis; zaken en privé vrij langdurig gescheiden te houden.

Men wordt dan ook niet gauw bij iemand thuis uitgenodigd. Indien dit wel gebeurt wordt het ge­waardeerd wanneer men een aardigheidje meeneemt voor de gastvrouw (grote ca­deaus kunnen de indruk wekken van omkoping).

Passende presentjes zijn een bos bloemen of chocola of snoepgoed van goede kwaliteit. Wijn wordt slechts meegenomen door wie de voorkeur kent.

Een bos bloemen geeft men in een oneven aantal, maar geen 13. Rode bloemen worden met de revolutie geassocieerd en lelies en chrysanten met begrafenissen.

Presentjes worden in het bijzijn van de gever uitgepakt. Wie niks meeneemt bij een dineetje thuis laat de volgende dag bloemen bezorgen.

Wie bij een dineetje thuis wordt uitgenodigd mag een kwartier te laat komen, maar bij een grotere bijeenkomst (bijv een feestje) is de speling ruimer. 

Ook op feestjes kleedt men zich al gauw chique en in overeenstemming met de eigen status. Hierbij bespreekt men geen zaken.  

De tafelmanieren zijn formeel. Men wacht tot men uitgenodigd wordt te gaan zitten. Men begint pas met eten nadat de gastvrouw “bom appetito” heeft toegewenst.

In Portugal zijn de tafelmanieren van het Europese continent gangbaar (geen ellebogen op tafel, handen boven tafel, met mes rechts en vork links eten).

Ook fruit en kaas eet men met bestek

Mes en vork gekruist op het bord (vork bovenaan) betekent in Portugal dat men meer wil eten. Wie uitgegeten is legt het bestek horizontaal op het bord (handvat rechts).

Tijdens het eten houdt men het servet links van het bord (niet onder de kin of op schoot) en wie is uitgegeten legt het rechts. Ook laat men wat eten achter op het bord. 

Zakelijk begin: does en don’ts

Omdat een vertrouwensbasis in Portugal voorwaarde is om tot zaken te komen heeft men voorafgaand aan een zakenafspraak doorgaans al veel informeel contact gehad (in Nederland is vertrouwen vaak een gevolg van gedane zaken).

Schriftelijk contact vooraf wordt als onpersoonlijk gevoeld. Daarom vormen informele gelegenheden van stand (restaurant, golfbaan, beurs etc) die men frequenteert in gezelschap van een “kruiwagen” bijv goede ingangen voor potentiële zakenrelaties.

M.n bij de oudere generatie is het niet de gewoonte dat men direct met de deur in huis valt. Om tot zaken te kunnen komen heeft de koetjes en kalfjesfase alle denkbare tijd nodig. Ouderen worden ongeacht hun status met veel respect behandeld.

Men kan bijv beginnen over voetbal of wederzijdse hobby’s en interesses. Ook bespreken en vergelijken van taal en cultuur van landen wordt vaak gewaardeerd.

Bij dit alles worden omstre­den zaken en heikele kwesties zorgvuldig omzeild. Portugezen laten niet gauw het achterste van hun tong zien. Men laat elkaar uitspreken en kijkt elkaar aan tijdens het gesprek.

  

Tot de don’ts qua gedrag zonder woorden behoren in Portugal zich in het openbaar uitrekken of onderuitzakken, zit­ten met de schoenen op stoel of tafel, met de vingers eten, zomaar iemand de rug toekeren of zomaar gaan roken.

Zakelijk vervolg

Bij een eerste zakenafspraak met meer betrokkenen (bijv teamleden) begint het hele koetjes en kalfjesproces weer van voren af aan.

Tussen half december en half januari en van juli tot half september staat de economie op een laag pitje. Zakenmensen zijn dan vaak moeilijk bereikbaar.

Een universitaire graad heeft een hoge status en afgestudeerden bezigen, ongeacht werkelijke graad of leeftijd, de titel van doutor (doctor); ook op briefpapier e.d.

Zakelijke afspraken worden enkele weken tevoren gemaakt. Portugezen onderhandelen met personen, niet met bedrijven of instanties.

Portugezen hebben het niet zo op tijdsdruk en deadlines. Afspreken dat men voor een bepaalde datum belt o.i.d wordt ruim geïnterpreteerd.

Men kan desgewenst een brief of e-mail na een tijdje laten volgen door een telefoontje om te vragen of de boodschap goed is overgekomen (bezorgdheid/ zorg zijn legitiem).

Bij afspraken laat de gastheer vaak even op zich wachten. Een redelijke mate van punctualiteit (van 5 minuten speling in het noorden tot 15 in het zuiden) wordt evenwel beschouwd als teken van respect.

In de zakenwereld beheersen jongere Portugezen vaak het Engels en ouderen het Frans. Als buitenlander kan men discreet een voorkeurstaal kenbaar maken. Velen spreken liever geen Spaans en Spaans is geen verplicht vak op scholen.

Vooral bij de zakelijke con­tacten met oudere generaties kan het handig zijn om van tevoren even bij iemand te informeren hoe de ander die men gaat ontmoeten aangesproken wil worden.

Genodigden wachten tot hun Portugese gastheren het gesprek op zaken brengen. Elke druk van buitenaf is wat dit betreft uit den boze. Men doet als genodigde niet als eerste een colbertje uit.

Men nodigt zakelijke gasten graag uit voor een uitgebreide lunch (bijv. van 1 tot 3). Daarbij is het ongebruikelijk om (levens)partners mee te nemen.

De gastheer wil alles betalen. Vaak doet hij dat ongemerkt wanneer iedereen nog aan tafel zit. Voorstellen om de rekening op te delen is in Portugal ongehoord en ondenkbaar.

Aangeboden drankjes of hapjes weigeren wordt gezien als onbeleefd.

Vanwege de hoge onzekerheidsvermijding hebben Portugezen, net als Duitsers, be­hoefte aan een duidelijke definitie van rollen en bevoegdheden.

Men wil weten wie men ergens op aan kan spreken en de norm is om beloften gestand te doen.

Agendapunten bij een vergadering worden gezien als vertrekpunt voor een gesprek, niet als tijdsschaal. Onderbrekingen tijdens een vergadering zijn niet ongewoon.

Presentaties dienen doordacht en grondig te zijn en worden gelardeerd met kaarten en grafieken. Portugezen zijn in zakenonderhandelingen erg grondig en op details gericht.

Tweetalig gedrukt materiaal (bijv Engels en Portugees) is aan te bevelen.

Tijdens vergaderingen worden geen besluiten genomen. De hoogst geplaatste in rang is in Portugal doorgaans van wat rijpere leeftijd en neemt de beslissingen.

Degene aan wie men een opdracht gunt wordt behandeld als vertrouwenspersoon (par­ticularisme). Men houdt zich aan contracten.

Bij het betalen voor diensten schrijft de beleefdheid voor om eerst betaling te weigeren of op zijn minst te zeggen “het heeft geen haast”. Men is niet snel van betalen  en men smeert het vaak uit over meerdere termijnen (vertrouwen).