Inleiding

In ieder land en iedere cultuur overal ter wereld speelt mentale programmering een be­langrijke rol. Waarden en normen van de maatschappij waarin we opgroeien worden ons van jongs af aan via ouders, opvoeding, onderwijs en media met de paplepel ingegoten. Van daaruit raken we geconditioneerd en we starten allemaal vanuit de illusie dat onze vanzelfsprekende kijk op de samenleving de kijk van iedereen is. Hieronder zullen een aantal praktische gevolgen worden geschetst van een Tsjechisch perspectief en van de wijze waarop dat zich kan uiten binnen de samenleving. Ook onder wetenswaardigheden/ cultuurdimensies van Hofstede staat de nodige info m.b.t. communicatie.

Kennismaking: privé en zakelijk

Op http://www.kwintessential.co.uk/resources/country-profiles.html zijn omgangregels te vinden. Ook op de landenwebsite van de EVD staat de nodige info.

Omgangsvormen zijn in Tsjechië belangrijk. De directe Amerikaanse of Nederlandse stijl van communiceren ligt de Tsjechen niet zo. De stijl van communice­ren kent meer Duits aandoende elementen en is vrij ingetogen (niet roepen over straat enz.).

Men maakt een scherp onderscheid tussen privé en zakelijk, formeel en informeel en vreemden/ kennissen versus de kring van vertrouwelingen.

De Tsjechen zijn door de bank genomen tamelijk formeel en geven bij onbekenden niet snel blijken van herkenning of verstandhouding.

De spreektoon in de publieke ruimte is beschaafd en gedempt. De opstelling bij onbekenden is afwachtend tot voorkomend en men laat elkaar uitspreken.

In kleine winkels zegt men bij het binnenkomen Dobrý den (goede dag) en bij het weggaan na shledanou (tot ziens).

Begroetingen verlopen veelal minzaam, vriendelijk en ingetogen. Vrouwen en hoger geplaatsten nemen het initiatief tot kennismaking.

Men stelt zichzelf of iemand aan een ander vaak voor met de achternaam en titel. Goede vrienden gebruiken ook wel titel + voornaam (de titel is dus belangrijk). M.n. onder jongeren in informele situaties geldt dit minder strikt. 

Ter verwelkoming en als afscheid geeft men elkaar onder oogcontact een stevige handdruk (’s winters doet men daartoe de handschoenen uit) en de groet die bij het dagdeel hoort. Gesticuleren doet men in Tsjechië weinig en ingetogen.

Oogcontact tijdens gesprekken wordt ervaren als eerlijk, betrouwbaar en serieus. De ogen neerslaan en stil vallen is een teken dat men zich ongemakkelijk voelt.

Wanneer men elkaar kent wordt men iets opener, maar een zekere reserve blijft voorlopig.

Op de informele toer gaan zonder daartoe te zijn uitgenodigd kan als beledigend of vernederend worden gevoeld.

M.n. ouderen spreken, net als in Duitsland, af om elkaar bij de voornaam te noemen. Het initiatief komt van de vrouw, de oudere of de hoger geplaatste. Een voorstel daartoe wordt dan gevoeld als een vriendschapsverklaring.

Logisch, praktisch en efficiënt vooruit denken en zorgvuldig plannen worden op prijs gesteld omdat men dan weet waar men aan toe is.

Stiptheid wordt gezien als teken van respect, betrouwbaarheid en ver­antwoordelijkheid. Men komt eerder wat te vroeg dan te laat.

Wie onverhoopt op­gehouden is belt even en biedt excuses aan. Afspraken worden nooit op het laatste moment afgezegd.

Bij eerste contacten is men liever nog niet te persoonlijk. Populaire onderwerpen zijn dan bijv. de geschiedenis, natuur, cultuur en sport.

Kennis van de geschiedenis wordt op prijs gesteld. Men viel onder het Oostblok, en niet onder de Sovjet Unie en men wil liever niet bij Oost Europa worden gerekend (midden Europa is oké). Ook extreem rechts en zigeuners kunnen gevoelig liggen.

Opmerken dat alles zo goedkoop is in Tsjechië kan als neerbuigend worden ervaren. De houding dat het in het westen allemaal beter is, is (terecht) funest.

Onder jongeren is Engels de meest gesproken vreemde taal. Naarmate men ouder wordt vervult Duits meer deze rol.

Het kan belangrijk zijn om te checken of een boodschap goed is overgekomen. Men zal niet snel zeggen dat men iets niet goed heeft verstaan of begrepen.

Weigeringen en ontkenningen worden verdekt gebracht omdat men de ander niet voor het hoofd wil stoten.

Reacties als “misschien”, “we zullen zien” en “dat valt niet mee” betekenen eigenlijk “liever niet” of “nee”. Dit kan Tsjechen voor het gevoel wat ongrijpbaar maken.

Horeca/uitgaan

Hoewel uit eten gaan in Tsjechië goedkoop blijft, verloopt in restaurants de prijsstelling anders dan in NL en België. Men moet vaker voor ingrediënten bijbetalen.

Ook voor water moet men betalen. Vaak turft het personeel de bestelde drankjes bij aflevering op een voor iedereen zichtbare rekening die op tafel ligt.

Als er plaatsen vrij zijn aan een tafeltje is het gewoner dan in NL om er bij te komen zitten. Men vraagt dan wel of de plek vrij is (Je tu volno?).

Fooien zitten officieel bij de prijs in, maar een fooi van 10% is gebruikelijk tenzij men ontevreden is. Men geeft de fooi bij het verlaten van de tafel aan de bediening.

In http://wikitravel.org/en/Czech_phrasebook zijn naast uitspraakregels naar situatie gerangschikte simpele frasen te vinden in het Tsjechisch.  

Nadere privécontacten

Thuis nodigt men bij voorkeur mensen uit die al vertrouwd zijn. Wie bij iemand thuis wordt uitgenodigd kleedt zich uit respect netjes (uiteraard volgens de binnen de subcultuur heersende standaarden). Men komt stipt op tijd.

Men neemt een fles drank of chocola of bloe­men voor de gastvrouw mee (13 is een ongeluksgetal, lelies zijn gereserveerd voor begrafenissen). Giften worden bij overhandiging geopend.

Een bos bloemen wordt onverpakt overhandigd. M.n. door 35plussers kunnen bloemen worden geassocieerd met romantische bijbedoelingen.

Bij het naar binnen gaan is schoenen uitdoen veel gewoner dan in NL of BE. Vaak biedt men binnenschoeisel aan, maar wie een ongebruikelijke maat heeft kan het beste instappers o.i.d. meenemen.

Gasten wachten tot ze uitgenodigd worden om te gaan zitten. Ze krijgen bijna altijd direct een borrel of verfrissingen aangeboden, gecombi­neerd met versnaperingen (in de stad) of een maaltijd (op het platteland).

Alcohol mag worden geweigerd met opgaaf van reden. Een leeggedronken glas of kop wordt direct weer bijgevuld. Wie niet meer wil laat een bodempje staan.

Bij een dinertje thuis bespreekt men meestal geen zaken, tenzij de gastheer/vrouw er over begint. Velen houden zakelijk en privé gescheiden.

Men houdt zich aan de dineercodes van het Europese vasteland zoals pas gaan eten nadat de gastvrouw smakelijk eten (dobru chut) heeft gewenst en begint. De oudste dame of eregast wordt het eerst opgediend. Men eet met mes en vork (vork links).

Bij een informeel dinertje blijft het servet opgevouwen naast het bord en bij een formeel diner opengevouwen op schoot.

Het geldt als beleefd om een 2^e keer opscheppen door de gastvrouw eerst te weigeren. Men toast (meestal met naz draví; op de gezondheid) onder oogcontact

Men maakt complimenten tijdens het eten, hetgeen de gastvrouw gelegenheid geeft om te vertellen over de maaltijd en de bereiding.

Men geeft aan dat men uitgegeten is door het bestek naast elkaar over de rechterkant van het bord te leggen.

Banden worden versterkt door gastvrijheid te beantwoorden met vergelijkbare gestes.

Nader zakelijk contact

Veel van het onder kennismaking beschrevene geldt evenzeer in zakelijke situaties.

Afbakenen van verantwoordelijkheden is erg belangrijk. Men delegeert weinig. Vaste gesprekspartners van gelijk niveau (directeuren met directeuren etc.) zijn aan te raden.

Onderhandelingen tussen personen die beide bevoegd zijn beslissingen te nemen zijn het handigst. Beslissingen worden op hoog niveau genomen.

Contact via fax, email en telefoon is niet voldoende. Men moet elkaar ontmoeten en er moet een vertrouwensband worden opgebouwd. Afspraken worden zo’n 2 weken tevoren gemaakt en 2 dagen tevoren bevestigd.

Om te voorkomen dat brieven ongeopend blijven liggen kunnen ze aan het bedrijf/ de instantie i.p.v. aan een specifieke persoon worden gericht.

Men is formeel in het zakenverkeer. Gebruik van titels is bij schriftelijk en mondeling zakelijk contact belangrijk.

Ook op visitekaart­jes is de volgorde Pane (meneer) of Pani (mevrouw) + titel + achter­naam. Bij een eerste zakelijke kennismaking stelt men zich zo aan elkaar voor.

Bij oudere bedrijven is een oprichtingsdatum, op het visitekaartje aan te bevelen. Visitekaartjes worden zonder protocol uitgewisseld.

Afgeraden wordt om afspraken te maken op vrijdagmiddag (velen willen dan een voorschot nemen op het weekend) of in de maand augustus.

Steekwoorden voor de kleedcodes zijn keurig en schoon doch sober. Heren dragen vaak een pak en dames een mantelpak (altijd met panty).

Tsjechen nemen vaak een kleine attentie mee. Kwaliteit is belangrijker dan prijs. Een 1^e contact dient puur ter introductie.

Tsjechen stellen zich beleefd en bescheiden op en men moet waken voor opdringerigheid en stemverheffing. De internationale zakelijke voertaal is Engels of Duits.

Een glimlachende en welwillend knikkende Tsjech wil nog niet zeggen dat alles bij hem helder als glas is. Men wil de ander niet belasten met gebrek aan talenkennis.

Een directe weigering wordt bot gevonden. Kritiek en een andere mening worden niet direct geuit. Wel vindt men het bijv. gewoon om naar inkomen te vragen.

Veel Tsjechen denken hiërarchisch. Bij warmte het colbertje uittrekken voordat de hoogste Tsjech in rang dat doet kan bijv. verkeerd vallen.

Vergaderingen beginnen precies op tijd. Het is erg belangrijk om vertraging op tijd door te geven met opgaaf van redenen en onder het uitspreken van excuses.

Vergaderingen lopen nogal eens uit. Vooraf ziet men graag agendapunten op schrift en nadien een verslag met afspraken.

Tijdens bijeenkomsten begint men niet direct over zaken. Bij het protocol is onderscheiden van formeel en informeel erg belangrijk.

Om onzekerheid te vermijden verlopen onderhandelingen vooral aanvankelijk traag en gedetailleerd. Druk werkt daarbij averechts.

Ook presentaties zijn grondig en gedetailleerd en worden geïllustreerd met veel grafieken e.d. om claims te staven.

Om misverstanden tussen onderhandelingspartners te voorkomen worden bijeenkomsten vaak beëindigd via een samenvatting met doelen en afspraken

Om het opbouwen van een vertrouwensband kans te geven worden geleidelijk aan meer informele settings als zakenlunches e.d. ingelast.

Uitnodigingen voor activiteiten buiten de zakelijke omgeving zijn belangrijk, want daar worden vaak belangrijke beslissingen genomen.

Men besluit na ampele overwegingen en rijp beraad. Terugkomen op besluiten is in Tsjechië erg slecht voor de geloofwaardigheid en betrouwbaarheid. Finale beslissingen worden bijna altijd schriftelijk bezegeld.

Vertrouwensbanden worden door Tsjechen tevens benut om met ambtenaren zaken informeel te regelen. In andere gevallen draaien de ambtelijke molens traag.