Inleiding

In ieder land en iedere cultuur overal ter wereld speelt mentale programmering een be­langrijke rol. Waarden en normen van de maatschappij waarin we opgroeien worden ons van jongs af aan via ouders, opvoeding, onderwijs en media met de paplepel ingegoten. Van daaruit raken we geconditioneerd en we starten allen vanuit de illusie dat onze vanzelfsprekende kijk op de samenleving de kijk van iedereen is. Hierna wordt gepoogd een aantal praktische gevolgen te schetsten van een Bulgaars perspectief en van de wijze waarop dat zich kan uiten binnen de samenleving. Ook onder wetenswaardigheden/ cultuurdimensies van Hofstede staat de nodige info m.b.t. communicatie.

Bronnen

Op Bulgaria zijn reis en communicatietips (onder respect) enigszins toegespitst op jongeren. Destination/ Europe/ Bulgaria zit vol praktische en ervaringsinfo. 

Op Bulgaria en via Bulgarije (zakelijk), Invest Bulgaria (via business environment/ culture) en Business zijn ook omgangregels te vinden.

Bulgaarse werknemers

Volgens cultuursocioloog Geert Hofstede (COUNTRIES) kent Bulgarije een collectivistische,  feminiene cultuur met een grote onzekerheidvermijding en hoge machtsafstand.

Van daaruit stelt men zich vanuit wellevendheid voorzichtig en bescheiden op bij onbekenden. Gunstig stemmen is (anders dan in NL) belangrijker dan zich poneren.

Bulgaren hebben respect voor ouderen, hoger geplaatsten en titels. Bij hoger geplaatsten is men onderdanig en weinig direct en met hen verwacht men een afstandelijk contact.

Iemand met gezag moet zich onderscheiden, bijv. door niet met stemverheffing te spreken, waardig & rustig te blijven en fysiek voldoende afstand te houden. 

Onder een stevige betrokken vaderfiguur die tevoren duidelijk is over wat wel en niet kan en zich aan beloften en afspraken houdt worden Bulgaren harde werkers en loyale & betrouwbare werknemers.

Bulgaren willen voor hoger geplaatsten liever niet opvallen binnen de groep van gelijken. Lof of kritiek kan men richten aan de groep als geheel. Kritiek wordt snel persoonlijk opgevat en moet opbouwend worden verpakt (eergevoel).

Waar het individuen betreft kan men kritiek of lof (incl. bijv. een besluit om iemand meer verantwoordelijkheid of extra geld te geven), het beste onopvallend met de betreffende Bulgaar(se) onder 4 ogen bespreken.

Familie is voor Bulgaren veel belangrijker dan voor Nederlanders. Daarom is vrij geven voor een familiegebeuren (begrafenis of trouwerij) essentieel.

Een aanbod wordt uit beleefdheid eerst een paar keer geweigerd. Men vindt het dan evenzeer beleefd dat de aanbieder aandringt.

Ook de info hierna (bijv. onder gespreksonderwerpen) biedt ingangen om de verhouding met Bulgaarse werknemers goed te doen zijn.

Algemeen, zakelijk en privé

Bulgaren claxonneren veel en rijden, zeker naar Amerikaanse maatstaven, ruig (veel verkeersongelukken). Voetgangers moeten uitkijken.

De Bulgaren zijn m.n. onder gelijken een expressief en levendig volk dat sterk in het hier & nu leeft, emoties toont en veel lichaamstaal gebruikt. De lichaamsafstand is klein.

Men praat veel en graag. De toon varieert sterk. Heftige gesprekken hoeven beslist geen ruzie te betekenen.

In eigen land is men zeker op het platteland sociaal, vriendelijk, geïnteresseerd en gastvrij naar jongeren uit het buitenland.

In het Bulgaars betekent nee schudden ja en ja knikken nee. Wie in BG buitenlands praat houdt echter vaak wel rekening met de omgekeerde code.

In 2012 sprak rond 25% van de Bulgaren Engels (m.n. jongeren) of Russisch (veel ouderen) en 8% Duits. M.n. jongeren vinden het leuk om Engels te oefenen. 

Op straat wordt bij onbekenden oogcontact dat langer dan een seconde duurt vermeden, maar bij gesprekken kijkt men elkaar wel aan.

Men groet bijv. passanten of iemand die achter een kraampje staat vaak, bijv. met “dobar den” (goedendag) of bij jongeren “kak sté” (hoe is het?). Het kan echter zijn dat iemand achter de kassa raar opkijkt van een praatje (dat is in BG niet zo de gewoonte).

Via Bulgarian zijn frasen in het Bulgaars te vinden (aanklikken voor de uitspraak). Ook pogingen kweken goodwill.

Vooral te midden van of tegenover vreemden behoort men zich bescheiden op te stellen. Westerse buitenlanders die rijkdom etaleren wordt dikwijls een poot uitgetrokken.

Respect voor ouderen is een belangrijke waarde. Ook volwassenen staan vaak op voor ouderen wanneer er weinig plek is. Velen koppelen ouderdom aan wijsheid. Van de oudste persoon worden besluiten verwacht waar de groep het meeste baat bij heeft.

Familiewaarden staan hoog aangeschreven. De familiebanden gaan op het platteland door tot op het niveau van achterneven/nichten. De vader wordt gezien als familiehoofd.

Vooral op het platteland leven vaak meerdere generaties onder één dak. Hier zijn grote netwerken die elkaar steunen en helpen maar ook elkaars leven controleren norm.

Titels worden gebruikt om respect uit te drukken in de betreffende situaties. Op straat is een prof echter meestal gewoon meneer (behalve bij uitzonderlijke beroemdheden).

Ook onder familie en goede vrienden hoeven titels etc. niet meer. Titels gaan niet over op een levenspartner. Deze wordt op eigen merites beoordeeld.

Persoonlijke relaties en vertrouwen zijn wel erg belangrijk en voor het opbouwen ervan neemt men de tijd. Men heeft het liefst vrienden als zakenpartner.

In Bulgarije is naast het vermijden van onzekerheid het voor wat, hoort wat principe belangrijk.

Corruptie (geld toestoppen) kan soms voorkomen bij politie en in publieke ziekenhuizen (in privéklinieken minder). Een internationale zorgpas is geldig.

Begroeting en kennismaking

Zakelijk geeft men onder oogcontact een korte stevige handdruk; vergezeld van een passende groet voor het moment van de dag, titel en achternaam. Wie in de winter buiten ter kennismaking handen schudt doet de handschoenen uit.

Alleen familie en vrienden begroeten elkaar bij de voornaam, ook met een handdruk en oogcontact. Ouderen worden vaak het eerst gegroet of bediend.

Een omhelzing/ zoen op de wang doet men bij intimi wel bij bijzondere gelegenheden en niet bij mannen onderling.

Het voorstel om elkaar bij de voornaam te noemen laat men in de regel van de gastheer/vrouw komen.

Kleedcodes van (sub)culturen zijn belangrijk en worden gerespecteerd. Bij zakelijke afspraken ziet men veel pakken, stropdassen en mantelpakjes in zwart-wit.

Gespreksonderwerpen, do’s en don’ts

Onder de populaire onderwerpen vallen folklore, cultuur & erfgoed (koorzang, iconen, ambachten etc.), sport (bijv. voetbal, worstelen, gewichtheffen); tuinieren, wijn maken, de keuken, houden/ fokken van huisdieren en bij vrouwen koopjes en roddels. 

M.n. jongeren gaan vrij gemakkelijk de discussie aan. Onder de gevoelige onderwerpen vallen politieke kwesties, buitenlandse en etnische verhoudingen en soms voetbal.

De Bulgaren zijn een trots volk. Eer van de persoon zelf, familie, vrienden, maar bijv. ook eigen streek, land of etnische groep liggen gevoelig.

Een flinke groep Bulgaren is nationalistisch. Sommigen vinden dat voormalige rijksdelen als de republiek Macedonië weer bij Bulgarije moeten (de taal is bijv. vrijwel identiek) en discriminatie van etnische Turken en Roma komt voor.

Voorbeelden van erg foute uitlatingen zijn “de wegen hier zijn beter dan in Afrika”, “kun je hier wel veilig over straat?”, “jullie taal lijkt op Macedonisch” en “jullie gebruiken het Russische/ Griekse alfabet”.

Men kijkt positiever tegen Russen aan dan in veel andere voormalige Oostbloklanden. Roma kunnen de betiteling “Țsjigani” als scheldnaam voelen.

Bij gevoelige onderwerpen wordt een neutrale geïnteresseerde opstelling aanbevolen (wel vragen stellen, maar voorzichtig zijn met een eigen mening).

Een superieure houding en kritiek op nationale symbolen/ gewoonten zijn uit den boze, zelfs wanneer Bulgaren zulke kritiek wel uiten.

In een dorp of café kan men rustig naar politieke, culturele of maatschappelijke issues vragen, maar in de zakelijke en werksfeer ligt dat vaak anders.

Privacy wordt gerespecteerd. Iemand op één manier kennen wil nog niet direct zeggen dat alle andere manieren open staan.

De keus van onderwerpen die op een meer persoonlijke band aansturen kan men het beste bij de gastheer/vrouw laten.

Men begint niet gauw over beroep, inkomen of geloof en al helemaal niet over persoonlijke en relatieproblemen of geaardheid. Ook opscheppen over eigen prestaties of inkomen is uit den boze.

Een hoger geplaatste (bijv. een docent)/ vreemde vraagt niet naar privézaken van een ondergeschikte/ onbekende zolang die daar niet zelf info over prijs geeft.

Onder absoluut fout gedrag vallen wildplassen en op straat spuwen of boeren/ winden laten.

Cadeautjes, bij Bulgaren thuis en etentjes

Vooral in kleine steden en op het platteland is men erg vriendelijk en gastvrij en wordt je makkelijk uitgenodigd om te blijven eten en zelfs overnachten.

Bulgaren geven elkaar vaak cadeautjes. Ze worden bij overhandiging uitgepakt. Daarbij gaat het er meer om dat de attentie persoonlijk is dan om de waarde. Te dure cadeaus kunnen als gênant of verplichtend worden ervaren.

Men geeft ze op verjaardagen en naamdagen, met kerst, als men te gast is uitgenodigd en zakelijk tijdens de persoonlijke kennismaking.

Wie een eerste salaris krijgt, promotie maakt of een diploma haalt trakteert en wie naar het buitenland gaat op zakenreis geeft bij terugkeer collega’s vaak iets lekkers of een fles drank uit zo’n land.

Een kleine attentie (bijv. bonbons, bloemen, een fles drank of stukje vakwerk uit eigen land) is geschikt bij bezoek thuis.

Bloemen en cadeautjes voor een boreling geeft men in een even aantal. Chrysanten, lelies en gladiolen zijn voor begrafenissen en rode rozen voor de liefde.

Bij zakenmeetings komen genodigden op tijd. Een vertraging van 10 à 15 minuten geeft men door.

Zo’n meeting wordt meestal afgesloten met een lunch/ diner en daar neemt men de tijd voor, ook om elkaar beter persoonlijk te leren kennen.

Men drinkt meestal rakia (vruchtenbrandy) bij het voorgerecht (vaak een salade) en men klinkt met “nazdrave” (Наздраве; op de gezondheid).

Soms bestaat de fase van voorgerechten uit meerdere gangen. In dat geval kan men het glas half leeg op tafel laten staan als het teveel dreigt te worden.

De gang van zalen aan tafel is in BG tamelijk informeel. Na de uitnodiging om aan tafel plaats te nemen wacht men tot men een plaats krijgt toegewezen.

Het servet hoort op tafel naast het bord. Bij een wat formeler diner vouwt men ze uit en doet men ze op schoot. Handen horen boven tafel en ellebogen niet op tafel.

Men begint nadat de gastvrouw/ heer smakelijk eten heeft toegewenst (zie Bon appetit voor de manieren waarop dat kan). Ook gunt men voorrang aan de oudste aan tafel. 

Het beste is om ruimte over te laten om de gastvrouw/ heer de gelegenheid te gunnen nog een keer op te scheppen.

Men pakt als gast niet zelf dingen uit koelkasten e.d. en men laat de mate van persoonlijk/ privaat afhangen van wat de gastheer/vrouw aangeeft . 

Nadruk op zakelijk

Het hierboven beschrevene (incl. Hofstede dimensies en begroeting) is ook in de zakelijke sfeer belangrijk. 

Men schudt handen bij aankomst en vertrek. Ook tijdens gesprekken bij het zakendoen houdt men oogcontact (teken van vertrouwen en oprechtheid).

Een persoonlijke vertrouwensband opbouwen is erg belangrijk, reeds voordat men serieus aan het zakendoen begint. Men heeft graag vaste zakenpartners.

Omdat onderhandelingspartners elkaar tevoren het liefst persoonlijk willen leren kennen worden zaken en samen leuke dingen doen vaak afgewisseld.

Leeftijd, opleiding en titels worden hoger aangeslagen dan in NL. Men delegeert niet of nauwelijks.

In de zakenwereld gaat het vaak hiërarchisch toe. Een hoger geplaatste als ankerpunt kan erg helpen (deze is vaak ook al wat ouder). Bevoegdheden weten van een zakenpartner is belangrijk.

Vooral aanvankelijk gebruikt men titels en achternamen. Na een aantal bijeenkomsten kan men op initiatief van de gastheer afspreken de voornaam te gebruiken. 

Zakelijke afspraken worden kort tevoren gemaakt (niet te kort, want men is allergisch voor druk en bij hoger geplaatsten moet men wat meer tijd nemen). 

Bellen is beter dan e-mailen. Wel kan men per email/ sms de dag tevoren bevestigd (even door de telefoon aankondigen).

De periode rond kerst en orthodox Pasen (List of dates for Easter) en juli en augustus zijn familie en vakantietijden, maar Bulgaren zijn soepel.

Voor een zakenmeeting moet men voldoende tijd uittrekken. Bijeenkomsten lopen vaak uit. Genodigden komen op tijd. Een vertraging van 10 à 15 minuten geeft men door.

Uiterlijke presentatie is erg belangrijk. De zakelijke kleedcode is stijlvol en conventioneel en de sfeer formeel.

Kleine relatiegeschenken en attenties (overdaad schaadt) zijn heel gebruikelijk. Cadeaus maakt men na overhandiging direct open.

Engels komt er meer in als handelstaal (vooral bij jongeren). Het laten vertalen en bij laten drukken van materiaal in het Bulgaars in BG zelf kweekt veel goodwill. 

In de zakenwereld moet men op visitekaartjes titels, eigen positie en oprichtingsdatum van een bedrijf (indien ouder dan 25j) vermelden. Ze worden aan het begin van een meeting uitgewisseld.

Een eerste bijeenkomst is vrijwel louter bedoeld ter kennismaking om gevoelens van onderling respect en vertrouwen te bewerkstelligen.

Presentaties zijn feitelijk en visueel met cijfers ter ondersteuning en zonder overtrokken claims.

Bij een offerte wordt nauwgezette aandacht voor prijs en betalingsvoorwaarden aanbevolen. Aandacht voor detail en logica gaat boven deadlines en efficiency.

Naarmate onderhandelingen serieuzer worden gaan ze langzamer omdat men de details uitvoerig uit wil werken. Druk op de ketel en confrontatie werken desastreus.

Te direct getuigt van slechte manieren. Een indirecte stijl van onderhandelen werkt beter.

Bulgaren hebben de neiging om de hete brei heen te draaien omdat ze bang zijn dingen te zeggen die later tegen hen kunnen worden gebruikt. Het kan soms handig zijn vragen op een andere manier te stellen.

Omdat het geheel door veel hiërarchische lagen heen moet duren beslissingen erg lang. Men wil elk risico uitsluiten.

De top neemt de uiteindelijke beslissing. Beslissingen worden meer door een individu dan door de groep genomen.

Contracten met strikte eisen en clausules worden serieus genomen. Verzoeken om verandering zijn niet ongewoon.