Inleiding en officiële feestdagen

In een traditionele maatschappij als die van Cyprus spelen overlevering en folklore en de bijbehorende vieringen (panagia) een hoofdrol. Op Grieks-Cyprus komen zulke festivi­teiten met de regelmaat van de klok voor en de aanleiding is meestal van religieuze aard. Ook de rituelen bij traditionele mijlpalen en familiegebeurtenissen als doop, verloving, huwelijk en begrafenis zijn op het eiland springlevend. Feestdagen en folklore op Grieks Cyprus komen sterk overeen met die van Griekenland en in de TRNC met die van Turkije. Bij alle vieringen onder Grieks Cyprioten speelt de orthodoxe heiligenkalender een hoofdrol. Op die kalender is iedere dag gewijd aan één of meer heiligen. Deze worden door degenen die naar hen zijn vernoemd (Yortaris: feestgever) gevierd als naamdag. Verder zijn allerlei andere vieringen gekoppeld aan deze kalender doordat organisaties, plaatsen en regio’s bijv via hun oprichtingsdatum ook patroonheiligen kennen.

Men kent op Grieks Cyprus 15 officiële landelijke feestdagen. Deze zijn nieuwjaar, 6 januari (doop van Jezus), groene maandag (de 1^e dag van de vastentijd 7 weken voor orthodox Pasen, meestal in februari), 25 maart (Maria boodschap, start Griekse onafhankelijkheidsoorlog tegen de Ottomanen in 1821), orthodoxe Goede Vrijdag; orthodoxe Paaszondag (Pascha; heengaan), 2^e Paasdag (heldere maandag) en 3^e Paasdag; 1 mei (dag van de arbeid), pinkstermaandag (Heilige Geestdag), 15 augustus (orthodox het ontslapen van Maria), 1 oktober (onafhankelijkheidsdag), 28 oktober (de Griekse nationale feestdag of Ochi dag) en de kerst (Christougenna) op 25 en 26 december. Daarbij ligt tijdens 2^e kerstdag (synaxis theotoku) nadruk op Maria als de moeder van Jezus. Doordat de orthodoxe kerk de nieuwe Juliaanse kalender hanteert vallen de wisselende feestdagen (Vastentijd, Pasen en Pinkster) bijna nooit op dezelfde data als hun roomse of protestante equivalenten; in 2010 bij uitzondering wel, maar vaak zijn ze 1 tot 2 weken later. Ook andere feestdagen kunnen qua datum een dag later of eerder vallen. Zowel de vastentijd als de periode tussen Pasen en Pinksteren duren 7 weken. Met Pasen, Pinkster en rond 15 augustus gaan velen er een week tussenuit. Onder Cyprioten in het buitenland leven de tradities sterk omdat veel emigranten (m.n die van de 1^e generatie) vertrouwde herinneringen aan hun land van herkomst nog meer koesteren dan 1^e generatie emigranten uit Nederland of België. 

Jaarwisseling en 6 januari op GrieksCyprus

Oud en nieuw is in Grieks-Cyprus de eerste viering van het jaar. Met oudjaar wordt er een cake (vasilopita) gebakken waarin een munt is verstopt. De traditie schrijft voor dat er door het familiehoofd één plak vanaf wordt gesneden voor Jezus Christus, één plak voor het huis en één plak voor afwezige familieleden. Van de­gene die de plak met de munt treft wordt verondersteld dat die het gelukkigste jaar zal hebben van alle aanwezigen. Op oudejaarsavond lopen als kerstman verklede kinderen zingend door de straten en jongeren doen vaak een spel met olijfbladeren dat geacht wordt verliefden onder hen uitsluitsel te geven over de wederkerigheid van gevoelens. Na middernacht geeft men elkaar cadeautjes omdat nieuwjaar de dag is van de heilige Vasalis. Deze kerstman van de Grieken zegent die de mens en zijn bezittingen en brengt kinderen geschenken. Ook doet op Grieks-Cyprus het geloof opgeld dat men de dingen die men doet op nieuwjaarsdag in het komende jaar vaak zal herhalen.

Theofania (6 januari) of de dag van de drie-een­heid van Vader, Zoon en Heilige geest valt onder de belangrijke GrieksCypriotische feesten. De dag wordt gekoppeld aan de doop van Jezus en van daaruit aan de geestelijke wedergeboorte van de mens. In de bijbehorende rituelen op de avond van 5 januari speelt de zegening van water en het zuiveren van hui­zen van boze geesten en negatieve herinneringen door de priester een belangrijke rol. Om de geesten met een tevreden gevoel te laten vertrekken en er voor te zorgen dat ze zich, eenmaal buiten, niet bedenken gooien vrouwen soms pannenkoeken en worsten op de daken van huizen. Op 6 januari vinden in de havensteden marsen en processies naar zee plaats alwaar de priester bij wijze van doopceremonie een kruis in het water gooit. De zwemmer die de eerste is om het terug te brengen wordt speciaal gezegend en staat volgens de overlevering een goed jaar te wachten. Tegelijk worden er duiven losgelaten en scheepshoorns geluid.

Voorjaar op GrieksCyprus

In het voorjaar, dat op Cyprus al vroeg begint, is het eiland groen en verandert het in één grote bloemenzee. De amandelbloesem die in februari en maart bloeit vormt een markeringspunt en er zijn veel feesten, vaak met bloemencorso’s. De festiviteiten rond de vastentijd (carnaval) en Pasen zijn het belangrijkst. De Griekse nationale feestdag 25 maart wordt gevierd met parades van studenten en padvinders. Op 1 april wordt de vrij­heidsstrijd in 1955 van de GrieksCyprioten tegen de Engelsen herdacht. In Larnaca is dan de indrukwekkende St. Lazarusprocessie. De belangrijkste festiviteiten in mei zijn de 1 meivie­ring, het jaarlijkse bloemenfestival (anthestiria) en de handelsbeurs van Nicosia.

De 2 weke­lijkse carnavalsperiode, die meestal in de 2^e helft van februari valt, is een tijd van pret maken en lekker eten. De eerste week ervan heet de vleesweek (kreatini) en de 2^e de kaasweek (tyrini). Het eigenlijke carnaval begint op de donderdag van de eerste week en de hoog­tepunten worden gevormd door de beide zondagen. Op de eerste zondag zijn er kinder­optochten en op de 2^e grote car­navalsoptochten met mooie uitdossingen, zang, spelletjes en satire. Limassol staat het meest bekend om zijn carnavalsviering. De maandag na car­naval, de eerste vastendag, heet groene maandag. Dit is een feestdag met gemaskerde optochten en veel gezinnen combineren een picknick met zeevoedsel met vliegeren met hun kinderen. Zelfgemaakte zeshoekige vliegers moeten dan zo hoog mogelijk de lucht in omdat dit geluk brengt. Gedurende hun vastentijd eten de Grieks-Cyprioten geen vlees en zuivel. De vastentijd ziet men als begin van de lente. Daarbinnen valt bijna altijd de viering van 25 maart en 12 april. 

Op http://www.marycy.org/eastertraditions.html staat info over de vele vieringen tussen februari en juni die gekoppeld zijn aan de Paasdatum. Elke week van de vastentijd heeft binnen de orthodoxe kerkrituelen een eigen thema. In de laatste week voor Pasen, de Grote en Heilige Week (lijdensweek), geldt dit zelfs (buiten de naamdagen) voor iedere dag. Deze vormt in de orthodoxie het hoogtepunt van het kerkelijk jaar (zie ook bij Griekenland onder feestdagen). Daarnaast wordt op Cyprus in deze week heel wat afgebakken en gekookt vanwege speciale gerechten die traditioneel bij dagen in deze week horen. Via ceremonies en processies wordt het lijden en de opstanding van Christus op plastische wijze uitgebeeld. Op Witte Donderdag wordt de kruisiging nage­speeld en iconen worden met zwart bedekt. Op Goede Vrijdag verdient de mooiste uitbeelding van het Heilige Graf in kerken (epitafios) een prijs. De uitbeeldingen worden versierd met bloemen en men gaat de kerken langs om ze te vergelijken. Na de avondmis worden ze in processie rondgedragen terwijl men vuurwerk afschiet vanaf balkons.

In de nacht van Stille Zaterdag op Paaszondag (pascha lambri) behoort een vreugdevolle dienst ter aankondiging van de opstanding (Anástasi) tot de gebruiken (Paschal vigil, Paaswake). Iedereen gaat met een brandende kaars naar de kerk en het zwart wordt van de iconen verwijderd. Buiten de kerk is de lawaai-explosie ver­gelijkbaar met die van oud op nieuwjaar. Kerkklokken luiden, scheepshoorns schallen, sirenes loeien, er worden vuurwerk en vreugdevuren ontstoken en men roept elkaar Christos Anesti en Alithos Anesti (hij is waarlijk opgestaan) toe. De Paasdagen zijn gemeenschapsfeestdagen met uitgebreide pick­nicks en diners van lamsvlees en hardgekookte paaseieren (in dorpen vaak op het kerkhof) aan lange tafels waarbij iedereen wordt uitgenodigd en de drank rijkelijk vloeit. Er wordt gedanst en gezongen en er worden spelletjes gedaan. In dorpen zwaaien jongeren heen en weer aan touwen en op schommels die in de bomen zijn aangebracht terwijl ze elkaar uitdagen met beurtzang (tchatismata). Voor kinderen vervullen de rood gekleurde paaseieren een hoofdrol. Tijdens de nacht zijn er Paasvu­ren waarop de lambrajia, een pop die Judas de verrader van Jezus voorstelt, wordt ver­brand. Deze vuren worden dermate populair dat de groenen er in 2008 over klaagden dat zeldzame bomen en struiken (eucalyptusbomen, parkbomen) er aan ten prooi vielen.  

Vieringen na Pasen op GrieksCyprus

Traditioneel wordt hemelvaartsdag gezien als een dag van vasten, rust en meditatie. Tijdens Pinkster (op Cyprus bijna altijd in juni) vindt in kustplaatsen het zondvloed festival (kataklysmos) plaats. Het zou terug te voeren zijn op voorchristelijke feesten ter ere van Aphrodite (Venus). Het festival gaat gepaard gaat met spelen, volksdansen, bootraces, zwemwedstrijden en zangcompetities. Tijdens het hoogtepunt gooit men elkaar het water in als symbool van de reiniging van lichaam en ziel. Een ander jaarlijks terugkerende fes­tijn in juni vormen de Shakespeare festivals. In juli en augustus is er bijna iedere week wel ergens een cultuur­festival. Theater, muziek en dans zijn hier vaste onderdelen van en er zijn ’s avonds regelmatig open­luchtvoorstellingen van klassiek Grieks drama in bijpas­sende amfithea­ters. Ook zijn er ambachtelijke markten en markten ter gelegenheid van een heiligendag (panigyria). De viering van 15 augustus (het ontslapen van Maria, de moeder van Jezus Theotokis) betekent de afsluiting van een vastenperiode en vormt een herhaling in het klein van de Paaswake. De dag wordt overal gevierd en is te­vens naamdag voor iedereen met een naam als Maria of Panos. Tussen half augustus en half september zijn er veel oogstfestivals met de nadruk op wijn. Het bekendst is het wijnfestival van Limassol rond begin september. In Pafos is dan een Aphrodite festival dat gepaard gaat met een operavoorstelling. Onder de lokaal gevierde orthodoxe feestdagen vallen de dag van het heilig kruis op 14 september, een internationaal kinderfestival in Limassol op 26 september, Johannes de Doperdag op 29 september en St. Andreasdag op 30 november (gevierd met een grote markt bij het gelijknamige klooster op de punt van het Karpas schiereiland dat in de TRNC ligt).

Op onafhankelijkheidsdag (1 oktober) kent Grieks-Cy­prus onder meer studentenparades. Nee (ochi) dag op 28 oktober is een Griekse geestdag ter de herdenking van het verzet in de 2^e wereldoorlog die ook op Grieks Cyprus in ere wordt gehouden. Gewoontegetrouw koopt men op Cyprus voor kerst nieuwe kle­ren en schoenen. Ook de kerstviering vormt de afsluiting van een vastentijd van 40 dagen. Op kerstavond worden kerstgerechten bereid en kinderen gaan de deuren langs om kerstliedjes (kalanda) te zingen. Ze zegenen zo a.h.w het huis in ruil voor snoepgoed. Met kerst spelen granaatappels een rol als versiering en onderdeel van de kerstdis. De 1^e kerstdag be­gint met een ochtendmis en wordt verder doorgebracht met be­zoek aan vrienden en familie, lekker eten en gezelligheid. In Pafos is met kerst een le­vende kerst­stal. Net als in Griekenland bestaat op Grieks Cyprus het geloof in boosaardige aardmannetjes (kallikantzeri) die tussen kerst en 6 januari ’s nachts door de schoorsteen naar binnen komen en ook op Cyprus worden ze geweerd met behulp van kruisen, basilicum en wijwater.

Feestdagen en folklore in de TRNC

De officiële feestdagen van de TRNC zijn 1 januari; 23 april (kin­derdag en herdenking opening Turkse parlement), 19 mei (Atatürk dag en jeugd en sportdag), 20 juli (vrede en vrijheidsdag; de viering van de Turkse interven­tie), 1 au­gustus (dag van het gemeenschapsverzet, herdenking oprichting Turkse tegenhanger van de Grieks Cypriotische nationalistische EOKA), 30 augustus (over­winningsdag, Turkse nationale feestdag). 29 oktober (Turkse republiek dag) en 15 november (onafhankelijkheidsdag van de TRNC). De officiële religi­euze feestdagen Mavlid seref (herdenking geboorte en dood van de profeet in winter/ voorjaar), de vas­tentijd (ramazan), de driedaagse afsluiting daarvan (Şeker bayrami/ sui­kerfeest) en het kurban bayrami of offerfeest 2 maanden later zijn veranderlijk qua data. De traditie van het offerfeest schrijft voor dat dieren worden geslacht voor de armen en dat men extra aandacht schenkt aan ouderen en kinderen. Kinderen krijgen vaak cadeautjes en lekkers (bijv Turks fruit). Turks Cyprus kent aan overige festiviteiten folkloristische festivals en oogstfeesten. Voorbeelden zijn het sinaasappelfestival, het watermeloe­nenfestival en het druiven en wijnfestival van Karpos. De havenstad Fama­gusta kent een zeefestival en een cultuur en kunstfestival. Op Turks-Cyprus gaan markten en oogst­feesten gepaard met muziek en dans en eten en wijn drin­ken aan grote tafels voor iedereen.

Op http://www.cyprus44.com/culture/legends.asp staat info over Turks Cypriotische legendes, bijv over het ontstaan van de vijfvinger berg in de Kyrenia bergketen.

Folkloristisch symbool

Men kan de godin van schoonheid, liefde en intriges Aphrodite (ook bekend onder haar Romeinse naam Venus) zien als belangrijkste folkloristische oersymbool van Cyprus. Haar naam is ontleent aan het Griekse stamwoord Afros voor schuim dat in dit geval niet louter verwijst naar de warme zachtheid van het vrouwenlichaam. Volgens de klassieke mythologie werd de godin gecreëerd uit het zeeschuim dat de teeltballen van de oergod Ouranos veroorzaakte toen ze in de buurt van Cyprus in zee vielen nadat hij door zijn oudste zoon Chronos (vadertje tijd) was gecastreerd. Naar dit gebeuren verwijst ook de kustrots van Aphrodite bij Pafos. Bij Kouklia in de buurt van Pafos staan nog de ruïnes van een Aphrodite tempel met daar vlakbij een huismuseumpje. Ook kan men op Cyprus de baden van Aphrodite bezoeken en het natuurreservaat op het Akamis schiereiland dat naar verluidt de speeltuin van de godin zou zijn geweest waar ze Adonis verleidde. Grieks Cyprus is ook nu een geliefd oord voor buitenlandse paren om te trouwen (zie onder bevolking) en/of hun wittebroodsweken door te brengen (m.n in het voorjaar) en onder de toeristen tussen 20 en 65 jaar die op het eiland komen is het aandeel vrouwen al jaren lang groter dan het aandeel mannen (54 om 46% tussen 2006 en 2008).