Kroatische identiteitsvorming en immaterieel erfgoed

Via Croatianen Culture is veel over dit onderwerp te achterhalen. Nadat Kroatië in 1991 onafhankelijk werd greep men terug op de 19e eeuwse romantische nationalistische beweging om een eigen Kroatisch identiteit te definiëren; net als elders vaak vanuit vage en geromantiseerde bronnen. De kustregio werd al in de Grieks Romeinse tijd bewoond door het trotse, patriarchale, masculiene, strijdbare en erg bijgelovige nomadische Illyrische herder en paardenvolk der Dalmatiërs (Dalmatae).De 19e eeuwse Illyrische beweging, die de stammen en hun religie romantiseerde, speelde een belangrijke rol in de totstandkoming van een Kroatisch nationaal besef. De nationalistische beweging uit die tijd greep op vergelijkbare wijze terug op de Slavische erfenis(waaronder hun voorchristelijke religie). De Slavische stammen, die vanaf de 7e eeuw de regio koloniseerden, kenden meer landbouw dan de Illyriërs en waren daardoor vaak wat minder vindingrijk en ondernemend en wat meer feminien en vreedzaam. Oorspronkelijk kenden ze een heersende kaste met Perzische invloeden (Alans) en de Kroaten onder hen zijn vermoedelijk vanuit de regio zuid Polen/ Oekraïne in Kroatië terecht gekomen (Croats). Kort na hun komst liet hun elite zich alras kerstenen. De boeren volgden weldra, maar voor alle groepen gold dat de eigen oorspronkelijke natuurreligie reeds voorzag in beschermende goden & geesten en in rituelen voor het dagelijks leven terwijl het christendom een perspectief bood op een leven na de dood (pagan). Deels doordat de kerk één en ander incorporeerde (bijv. door vervanging van seizoensfeesten door kerst en Pasen en van heidense goden door christelijke heiligen) konden overblijfselen van voorchristelijke gebruiken en rituelen overleven in folklore en mythologie. In Famous en via Croatian folklore zijn voorbeelden te vinden. Eén en ander vormt tot op de dag van vandaag een belangrijke inspiratiebron in kunst, literatuur en popmuziek (m.n. metal). Slavic Neopaganism(m.n. de Kroatische pagina: Hrvatski) biedt hier info over.

Reeds tussen 640 en 642 had een Dalmatiër het tot paus gebracht (Croats) en mede door de strijd om de invloedssfeer met de orthodoxie kregen de Kroatische volken van het begin af aan voorrechten van de heilige stoel. Daaronder vielen een eigen autonoom koninkrijk en het unieke recht missen in de lokale Slavische taal i.p.v. in het Latijn op te dragen. De roomse identiteit werd nog versterkt doordat Kroatië in de Ottomaanse tijd (tussen de 15e en 19e eeuw) veelal aan de roomse kant viel van de grens. Waar de islamitische Ottomanen het tijdelijk voor het zeggen hadden werden hajduks (vrijbuiters die opstonden tegen het Ottomaanse gezag, Croatian) een gekoesterd fenomeen. Langs de grens werden verder door het Oostenrijks Hongaarse heilige roomse rijk bufferzones ingesteld waar zich (orthodoxe) Serviërs vestigden (in 1846 de helft van de 1,2 miljoen bewoners). Deze gingen vaak bij elkaar wonen en zo ontstonden Servische enclaves op Kroatisch grondgebied. Later in de 19e eeuw zochten Kroatische leiders steun bij Slavische buurvolken (m.n. de Slovenen en Serviërs) en dit mondde na WO I uit in het ontstaan van Joegoslavië. Alras riep de Servische dominantie echter gevoelens van achterstelling op bij de Kroaten. Dit vormde m.n. een voedingsbodem voor de rechts nationalistischeUstaše beweging die in WO II van de Nazi’s gelegenheid kreeg de vazalstaat onafhankelijk Kroatië (NDH:Independent) te vormen. Daar sloot de roomse minderheid van etnische Kroaten in het islamitische Bosnië-Herzegovina zich bij aan zodat deze vazalstaat veel grondgebied besloeg. De Ustašes stonden joden, zigeuners, Servische monarchisten (Chetniks) en linkse groepen (partizanen) naar het leven. Uiteindelijk werd het pleit beslecht in het voordeel van de partizanen en hun leider, de Kroaat Josip Broz Tito, werd in het naoorlogse communistische Joegoslavië zeker voor de Kroaten een verbindende factor. Na zijn overlijden speelde de Servische dominantie opnieuw op. Voetbal is ook een nationaal symbool voor Kroatië. In 1990 liep na de eerste vrije verkiezingen in Kroatië een voetbalwedstrijd tussen rode Ster Belgrado en Dinamo Zagreb gigantisch uit de hand (Riots) en dat wordt wel gezien als begin van de onafhankelijkheidsoorlog (1991-1995). Daarin gaven de Kroaten de Serviërs die met etnische zuivering waren begonnen een koekje van eigen deeg. Zo vluchtten veel Servische Kroaten naar Servië en het deel dat bleef of terugkwam vormt vooral voor rechts nationalistische Kroaten van nu nog steeds een zondebok. Ook nu worden de meeste Kroaten liever geassocieerd met Oostenrijk of Hongarije dan met de Balkan.

Al deze elementen hebben hun stempel gedrukt op de tradities en feestdagen van etnische Kroaten. Nationalisme is in het land wijd verbreid en velen hechten aan vertrouwde gebruiken; vooral op het platteland (collectivisme, onzekerheidsvermijding; COUNTRIES, Croatia). Etnische minderheden hebben recht op hun eigen feesten en tradities. Zo houden de Serviërs bijv. de orthodoxe Juliaanse kalender in ere (Kerst vast op 7 januari, Pasen meestal een paar weken later dan rooms Pasen: Reform onder eastern) en de moslims de islamitische kalender. Langs de kust hadden al voor de Ottomaanse tijd de Venetianen veel in de melk te brokkelen en langs de oostgrens zijn soms nog invloeden merkbaar van het Centraalaziatische paardenvolk der Avaren (de voorouders van de Hongaren). Thans hechten alleen de Italiaanse minderheid op het schiereiland Istrië en de Hongaarse minderheid langs de oostgrens sterk aan hun culturele identiteit (Italianen en Hongaren in bijv. Split of Zagreb doen dat veel minder).

Beschrijvingen met filmpjes van de 13 tradities die t/m 2012 waren opgenomen in het immateriële culturele erfgoed van Unesco zijn te vinden via Croatia (de motivatie staat er bij) en via Register. Er vallen 4 lokale/ regionale zangtradities onder. Het betreft 2partij zangstijlen uit Istrië en uit het Dalmatische achterland (ojkanje), de meer partijen klapa zang (zonder muziek begeleiding) van de Dalmatische kust en de Bećarac muziek en zang (naar het Turkse woord voor vrijgezel) uit het oosten van Kroatië. Ook is uit het Dalmatische achterland een stille kringdans opgenomen (waar overigens wel bij wordt gezongen). Er zitten 3 optochten in; een kleurrijke traditionele carnavalsoptocht met bellen uit Kastav in noordwest Kroatië met veel lentesymboliek (incl. de schoonmaak), een kruisprocessie met o.m. klaagzang op het eiland Hvar op witte donderdag langs 6 dorpen over een afstand van 22km en een lente processie van meisjes op pinksterzondag in Gorjani in noordoost Kroatië (Ljelje/ Kraljice). Ook valt er een riddertoernooi onder op de 1e zondag van augustus in de buurt van Split ter nagedachtenis van een overwinning op de Ottomaanse Turken (de sinjska alka met een ringsteek evenement als hoogtepunt; sinds 1715) en een festijn op 3 februari dat al in 1190 bestond ter ere van de patroonheilige van Dubrovnik St. Blasius. Tenslotte betreft het een drietal oude ambachten; kantbewerking op zijn Kroatisch, het maken van houten kinderspeelgoed in Hrvatsko Zagorje in noord Kroatië en het bakken van zoete koekjes (Licitar) uit dezelfde regio. Deze zijn overal in Kroatië een favoriet in souvenirwinkels en volgens de overlevering drukken ze als cadeau speciale affectie uit.

Bijgeloof

Al in de Romeinse tijd stonden de Illyrische Dalmatiërs bekend als erg bijgelovig. Zo deed onder hen de overtuiging de ronde dat een blik op het gesternte voorwaar de dood kon betekenen (desondanks kwamen ze in de middeleeuwen als zeevaarders aardig ver, dus misschien keken ze stiekem toch wel). Ook het geloof in vampiers was in Dalmatië ver ontwikkeld. Men onderscheidde bijv. meerdere types (Vampire). Jure Grando was een 17e eeuwse boer uit Istrië aan wie een vampier rol werd toegedicht. De regio kende ook vampierjagers (Krsnik). Volgens de Zuidslavische overlevering is klavertje4 bij uitstek een onthullend kruid (Raskovnik). Wanneer het onthullen verkeerd uitpakt weet men op het eiland Hvar soms raad. Wie daar met vakantie gaat loopt kans lavendelbloesem onder het onderlaken te ruiken omdat men gelooft dat dit echtelijke ruzies voorkomt. Toptennissers staan bekend om hun bijgeloof, maar Goran Ivanišević (een Dalmatiër uit Split) sloeg werkelijk alles. Hij claimde naar verluidt dat hij na 3 keer de Wimbledon finale te hebben verloren deze in 2001 uiteindelijk op een wildcard won door zich tot in detail te houden aan vaste gewoonten (’s ochtends op met teletubbies, vaste parkeerplek, nooit op de lijn staan, altijd dezelfde douche, elke avond bij hetzelfde restaurant aan dezelfde tafel hetzelfde menu etc.), maar toen hij nog finales verloor was hij al net zo’n gewoontedier. Ook het geloof in een talisman is wijdverbreid. In 1999 geloofde 39% dat een talisman niet werkt (NL 53%, BE 67%) en 36% had er één (NL 12%, BE 15%, http://www.thearda.com/).

Persoongebonden hoogtijdagen

In Kroatië is uiting van emoties toegestaan en dat is ook te merken bij persoonlijke hoogtijdagen. Deze gaan zonder uitzondering gepaard met uitbundige vieringen vergezeld van gulle giften. In de viering van persoonlijke hoogtijdagen spelen m.n. op het platteland overgeleverde gebruiken en familietradities een grote rol, maar ook in de stad is een doop, huwelijk of overlijden zonder kerkelijk ritueel bijna ondenkbaar. In 1999 was in Kroatië het volksdeel dat erediensten belangrijk vond bij geboorte (91%), huwelijk (95%) en overlijden (96%) erg groot (BE 45-70%; NL ±45%; bron: thearda). In Kroatië is vanouds de viering van de naamdag (imendan), de dag die gewijd is aan de roomse heilige naar wie men is vernoemd, minstens zo belangrijk als de verjaardag. Traditioneel wordt de dag gevierd met een maaltijd, cadeautjes en/of een kaartje met gelukwensen (zie Name voor een Kroatische naamdagenkalender). In sommige regio werden verjaardagen vroeger niet eens gevierd, maar bij jongere generaties komt het er meer in, bijv. via een maal met goede vrienden. De jarige krijgt cadeautjes en voorziet de gasten van eten, hapjes en drankjes. De viering van naam/ verjaardagen is naar Kroatische maatstaven bescheiden. Onder de rituelen rond de geboorte valt de doopdienst in de kerk. Daarbij zijn de peetouders als getuige aanwezig. Ze werden door de ouders gekozen en dienen als toekomstig rolmodel voor de baby. Na afloop is er een uitbundig familiefeest. Traditioneel doet men de boreling gouden sieraden cadeau.

Op en via Croatian is info te vinden over facetten en details van Kroatische partnerschap en huwelijkstradities. De makers van de site kunnen van alles regelen en beseffen bijv. maar al te goed dat Kroatië een populaire bestemming is voor wittebroodsweken. De overlevering wil dat jongens vroeger aan een meisje een appel (in noord Kroatië licitar) konden geven om speciale affectie uit te drukken. Thans wordt dat meer aan de fantasie overgelaten, maar dat het een gunstig voorteken is als de teerbeminde giften accepteert blijft staan. Vanouds moest de huwelijks kandidaat nog wel permissie vragen aan zijn schoonfamilie. Deze verwachtte van hem een inbreng in natura die een hard lid overstijgt; bijv. woonruimte (liefst geen kippenhok) of een auto. Ook hier verwateren dingen, maar de verwachting op zich leeft vaak nog bij de familie van de bruid. In het gunstige geval blijft de uitkomst een uitbundig verlovingsfeest, vaak in een restaurant. Vanouds komen bruid, bruidegom of ouders/ getuigen van één van beide na verloop van tijd persoonlijk langs om gasten voor de trouwerij uit te nodigen onder medeneming van het nodige spraakwater. Bij de trouwerij geven de gasten een cadeau en een geldbedrag (zo’n €100, best veel naar Kroatische maatstaven). Als ze dat niet kunnen ophoesten zullen ze eerder geneigd zijn af te zeggen dan minder mee te nemen. Het geld dient ter compensatie voor de familie van bruid en bruidegom die de vrijgezellennacht bij beiden thuis en de trouwerij betalen (eigenlijk betaalt de hele gemeenschap dus de bruiloft) en om het paar een goede start te geven. De traditie wil dat de trouwerij 3 weken tevoren wordt aangekondigd in de kerk van de parochie waar de bruid is gedoopt, al is dat nu vaak anders. Ook verzoeknummers op de radio voor het a.s. paar vallen onder de gewoontes (na de trouwerij krijgen de gasten van het paar dergelijke nummers terug als bedankje). Trouwerijen zijn in Kroatië altijd op zaterdag. Vooraf is het ouderlijk huis van bruid en bruidegom versierd met een landsvlag en traditionele items. Bruid en bruidegom vieren hun vrijgezellennacht thuis met eigen familie, vrienden en gasten.

Op de ochtend van de grote dag begeeft het gezelschap van de bruidegom zich onder aanvoering van 1 of 2 vlaggendragers en muzikanten zingend en joelend (met de auto van de bruidegom voorop) naar het huis van de bruid. De getuige van de bruidegom gooit ladingen snoepgoed rond voor kinderen langs de route. Eenmaal aangekomen schreef de traditie voor dat zich eerst enkele valse bruiden bij de bruidegom aandienen, waaronder een bruidsmeisje, de als vrouw verklede getuige van de bruid en als hij die tenslotte weigerde de bruid zelf. Daarop liepen ze gezamenlijk naar de kerk, gevolgd door de muzikanten en gasten. Thans gaan bruid en bruidegom in aparte auto’s naar de kerk, waarbij de stoet van de bruidegom eerst aankomt. De bruidegom wacht de bruid met haar gevolg op bij het altaar (haar gasten zitten dan al in de kerk). De bruid komt aan in een met bloemen versierd vehikel (het mooiste dat er te krijgen) is en schrijdt naar het altaar, gevolgd door haar bruidsmeisjes en familie. Traditioneel kussen in Kroatië bruid en bruidegom elkaar niet in de kerk na het uitwisselen van de trouwringen. Bij het verlaten van de kerk wordt het pas getrouwde paar met rijst bestrooid. Daarna volgt een fotosessie terwijl de gasten zich begeven naar de plek van het bruiloftsfeest (thans meestal een restaurant, waarbij honderden bruiloftsgasten heel gewoon is).

Onder de rituelen bij de receptie valt het in meer landen gebruikelijke weggooien van het bruidsboeket door de bruid in de richting van nog ongetrouwde vriendinnen en het doorbijten door de bruidegom van de jarretel van de bruid die hij vervolgens naar ongetrouwde vrienden gooit. De vriendin die het bruidsboeket of de vriend die de jarretel opvangt zouden de volgende zijn die trouwen. De bruidstaart is zo groot dat bruid en bruidegom die samen aansnijden. In Kroatië zijn overvloedig aanwezige bruidsgebakjes (kolaci) echter belangrijker. Wat er van over is krijgen de bruiloftsgasten na afloop mee naar huis. In Kroatië wordt iedereen die een bijdrage levert (incl. bijv. muzikanten) als gast beschouwd zodat ze ook eten en drank aangeboden krijgen. Traditioneel verwacht men in Kroatië dat de bruid daags na de bruiloft laat merken dat ze graag bij de familie van de bruidegom hoort door haar schoonfamilie te helpen met huishouden en koken. Kort na de bruiloft verstuurt men bedankberichten met een foto van het pas getrouwde paar en een attentie in de vorm van drank of gebak.

Na overlijden zijn onder etnische Kroaten de gebruiken van de roomse kerk norm. Een dodenwake is in de nacht voor de begrafenis. Begrafeniskleding is donker; bloemen (bijv. chrysanten) zijn wit. De gebruiken zijn net als in NL; i.e. een dodenmis, een tocht achter de kist naar het graf, een korte herdenking bij het graf en het leggen van bloemen. Na de begrafenis is er een lunch met familie en vrienden (karmin). Allerheiligen (1 nov.) wordt in Kroatië vaak op indrukwekkende wijze in ere gehouden met aandacht voor de graven. Het is een officiële vrije dag. Minderheden kennen hun eigen rituelen, bijv. bij Serviërs de orthodoxe (Allerheiligen valt bijv. op de eerste zondag na orthodox pinkster) en bij Bosniërs die van de islam. In Podgora in het zuiden van Kroatië werden oude begrafenistradities nog het langst in ere gehouden (Funeral).

Vrije en speciale dagen en hun aanleiding

Via Public is info te vinden over deze dagen. Men kent 13 werkvrije officiële dagen. Er zijn daarnaast lokale feestdagen, bijv. vanwege stadsheiligen als St. Blavius in Dubrovnik op 3 februari (immaterieel Unesco erfgoed) en St. Domnius in Split op 7 mei. Uiteraard wordt er in Kroatië ook carnaval gevierd. In vieringen zitten vaak voorchristelijke elementen en traditionele dagen kennen vaak een voorchristelijke oorsprong gekoppeld aan het seizoen. De 1e officiële feestdag is Nieuwjaar. Verder vallen als roomse feestdagen Driekoningen (6 jan.), de zondag en maandag van Pasen, Corpus Christi (60 dagen na Pasen), Maria Hemelvaart (15 aug.), Allerheiligen (1 nov.) en 1e en 2e kerstdag er onder. Orthodoxen mogen hun eigen equivalent aanhouden als werkvrije feestdag (kerst op 7 jan., Pasen volgens Reform, eastern); voor het Islamitische volksdeel zijn het Suikerfeest en Offerfeest werkvrij en voor het joodse volksdeel het joods Nieuwjaar en Grote verzoendag. Van de profane vrije dagen zijn er maar liefst 3 naar aanleiding van het onafhankelijk worden van het door Servië gedomineerde Joegoslavië. Het betreft 25 juni (staatsfeestdag, onafhankelijkheidsverklaring in 1991), 5 augustus (overwinningsdag n.a.v. het eind van de oorlog tegen Servië in 1995) en 8 oktober (onafhankelijkheidsdag; besluit van het parlement Sabor in 1991 om de banden met Joegoslavië te verbreken). Verder zijn 1 mei (dag van de arbeid) en 22 juni (antifascistendag, partizanenopstand tegen de fascisten in 1941; Anti) feestdagen met een profane aanleiding. Tot de speciale dagen rekent men Valentijnsdag (14 febr.), Vaderdag (19 maart), Goede Vrijdag, 1 april en Oudjaar (Moederdag ontbreekt hier dus, Home). Show bevat een kalender met maar liefst 214 evenementen en via Toon zijn er 205 van terug te vinden. De historische en folkloristische component is hierin sterk vertegenwoordigd. De meeste duren een dag, maar sommige zijn gespreid over een half jaar en de grootste concentratie valt uiteraard in het toeristenseizoen. Bij veel evenementen is in elk geval sprake van een roomse mis, een optocht (handig voor autotoeristen om zich maar vast op in te stellen) en een eetfestijn.

Late herfst en winterfeesten

De belangrijkste dagen komen hierna aan bod. In Kroatië valt Allerheiligen op 1 nov. onder de officiële vrije dagen (zie boven). Afbeeldingen biedt indrukken van de aandacht voor de graven. Op St. Maarten (11/11) is er in Zagreb een wijnfeest. Op 25 november wordt het begin van de advent wel in ere gehouden met het maken van een kerstkrans met voor elk van de 4 zondagen in de periode een kaars. Ook in Kroatië vallen verder kerstmarkten, al dan niet levende kerststallen en kerstversiering onder het gebruikelijke beeld van deze periode. Ook Kroatische kinderen kennen sinterklaas (Sveti Nikola) en het bijbehorende credo “wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe” (AROUND, Croatia aanklikken). De goede sint vertegenwoordigt het zoet en de straffende persoon is (net als in Oostenrijk) zijn griezelige metgezel Krampus met hoorntjes, rammelende ketting en roe. Van hem wordt gezegd dat hij de cadeautjes van stoute kinderen weghaalt en vervangt door een roe. Op 5 dec. plaatsen de kinderen voor ze naar bed gaan een sok of gepoetste schoen in de vensterbank. De volgende ochtend vinden ze die terug, gevuld met snoepgoed en als waarschuwing enkele goudkleurige twijgen. In Kroatië komt de sint ook wel op bezoek, vaker niet dan wel in gezelschap van Krampus. Hij draagt een rode tabberd en een witte mijter. Als patroonheilige van zeelui en vissers komt St. Nicolaas ook uit de verf. Op Kroatische schepen staat vaak een icoontje van hem, kapiteins delen op 6 dec. wel bonbons uit aan bemanningen en bij de St. Nicolaas kerk in Komiza wordt dan elk jaar een boot verbrand (Burning). Op St. Barbara (4 dec.) of St. Lucia (13 dec.) plantte men m.n. in oost Kroatië wel tarwekorrels in een bloempot als symbool van vruchtbaarheid en nieuw leven (thans staan voor kerst in de supermarkt bloempotten met tarweplantjes te koop). Langs de Dalmatische kust zijn her en der nog eetfestijnen met pasta, een erfenis uit het Venetiaanse verleden. In noord en centraal Kroatië is sinterklaas wel pakjesavond en in Dalmatië en het oosten St. Lucia (Croatian).

Kerstavond (badnjak: Christmas) is vernoemd naar boomstronken die in Balkanlanden voor de gelegenheid als brandhout worden verzameld, maar dit gebruik werd na de recente vrijheidsoorlog tegen de Serviërs minder populair (te Servisch volgens velen). Wel doet men een rood wit blauw lint om de uitgekomen tarwe heen (de kleuren van de Kroatische vlag) en steekt men in het midden een of meerdere kaarsen aan (vaak 3 als symbool van de drie-eenheid). Het huis wordt versierd met klimop, hulst en ander wintergroen. Vroeger viel gedoe met stro ook onder de gebruiken, maar dat blijft steeds meer beperkt tot etnografische musea. De kerstboom wordt opgetuigd met een ster in top, strikken/ linten, kerstballen etc. in de vorm van vruchten & noten, Licitar hartjes en kaarsen. Ook wordt het kerstmaal bereid. Onder het brood valt een ronde variant met een kruis (cesnica) en één met noten, honing en vruchten (badnji kruh). Naar goed rooms gebruik eet men op kerstavond vis (in Dalmatië vaak stokvis: bakalar) met salades. Kinderen mogen soms opblijven en mee naar de nachtmis. Iemand blijft dan thuis om cadeautjes onder de kerstboom te doen. Na de mis wordt hen verteld dat een engel of het kindje Jezus ze er onder geeft gelegd en mogen ze uitpakken. Ook in Kroatië is kerst een familiefeest. Op 1e kerstdag gaat men wederom naar de mis, maar het kerstmaal is het hoogtepunt. Gebruikelijke ingrediënten zijn deels regio gebonden. Speenvarken, gevogelte (bijv. kalkoen), rundvlees, rookvlees, gevulde koolrollen en pitabroodjes kunnen er onder vallen en als nagerecht zijn bijv. fritule (een oliebol met rozijnen en een geur van citroenbrandewijn) of Strudel kenmerkend voor Kroatië.

In Kroatië wenst men elkaar met kerst Sretan Božić en met oud en nieuw Sretna Nova Godina (op Croatian aanklikken voor uitspraak).

Net als elders is kerst een familietijd en oud en nieuw (Nova Godina) meer een feest met vrienden. Op oudejaarsavond gaan velen de deur uit, maar feesten thuis komen ook voor. De kust is erg populair en bijna alle horeca gelegenheden zijn overvol. Er worden sport en cultuurevenementen georganiseerd. Net als elders viert men de jaarwisseling met vuurwerk, gelukswensen en champagne. Onder de specialiteiten vallen “saucijzen” broodjes met o.m. kool (sarma), kaas of notenvulling (burek), geroosterd speenvarken, gegrilde worstjes (cevaps), ajvar (vegetarische kaviaar uit aubergine) vleeswaren en langs de kust ook zeevoedsel. Met Nieuwjaar nemen in NL velen een frisse duik en langs de Kroatische kust (bijv. in Split) valt Picigin (een balspel op kniehoog water dat Kroatische studenten uit Praag in 1908 uitvonden omdat het water te ondiep was voor waterpolo) onder de tradities. Verder is er (net als elders) veel andere buitensport activiteit en rond kerst en oud & nieuw gaan ook in Kroatië wel groepjes mannen de deuren langs met een kerstliedje in ruil voor een borrel (koledari, een oud Slavisch gebruik). Driekoningen (6 jan.) is in 2002 in ere hersteld als officiële vrije dag. De dag geldt als afsluiting van de kersttijd. Onder de plattelandstradities valt het zegenen van huizen/ boerderijen met wijwater. Daarbij zet de priester de initialen van de 3 koningen op deurposten e.d. in de volgorde C.M.B. (in het Latijn initialen voor God Zegene Huis). De St. Blavius viering in Dubrovnik op 3 februari (immaterieel Unesco erfgoed) bestaat al meer dan 1000 jaar en komt tot uiting in versiering van stad en mens (klederdracht), culturele en sportevenementen en (zoals gebruikelijk in Kroatië) een mis, een processie en een eetfestijn. Op de avond van 2 febr. laat men witte duiven los (Toon).

Lentevieringen

Het voor velen herkenbare verlangen naar lente tijdens de nawinter vindt ook in Kroatië een uitlaatklep in de tradities. De roomse vastentijd voor Pasen duurt 44 dagen. Ze begint in januari of februari en eindigt op witte donderdag. Weinig Kroaten houden zich aan dieetregels in deze periode. Wel geldt de eerste dag ervan (Aswoensdag) sinds 2008 als antirook dag. Voor Aswoensdag houdt men overal het carnaval (karneval, maškare, poklade, Hrvatski) in ere. De aanvang varieert per plaats, maar valt soms al op de eerste zondag na Driekoningen zoals in Rijeka e.o. Het carnaval hier is uitgegroeid tot de bekendste in het land. De grootste optocht op de zondag voor Aswoensdag trekt wel 100.000 bezoekers en het hoogtepunt valt als aan het eind ervan de Zvončari (mannen in beestenpakken met hoorntjes en bellen om hun middel) voorbij komen (Afbeeldingen). Ze zijn sinds 2009 immaterieel Unesco erfgoed en kennen een voorchristelijke oorsprong (wegjagen van wintergeesten). Na de optocht wordt later op de avond een pop die het kwaad voorstelt de huid vol gescholden en op zee verbrand (deze wordt nogal eens naar een politicus vernoemd). Hetzelfde gebeurt op veel eilanden langs de noordwestkust. Maskers zijn overal populair in de carnavalstijd (bij de optochten in Baranja bij de Hongaarse grens heten ze buše). Ook met carnaval worden veel fritule gegeten. Om het toerisme te stimuleren hebben vooral kustplaatsen zomercarnavals opgezet. In Kroatië is Valentijnsdag (14 febr.) behoorlijk aangeslagen bij het publiek. In Zadar laten jongeren bijv. aan masse lampionachtige ballonnetjes op en in Zagreb verdubbelt het bezoek aan het gebroken harten museum. In Kroatië wordt ook Vaderdag (Očev dan) als een speciale dag beschouwd. Net als in Italië is de dag gezet op 19 maart, de naamdag van St. Jozef. Moederdag (Majčin dan) is minder in zwang. Dat wordt wel gerechtvaardigd als nawee van een stukje communistische prehistorie (men zag toen de dag als uiting van westerse decadentie) ware het niet dat de communisten internationale vrouwendag (8 maart) als equivalent kenden en dat ook daar in Kroatië weinig aan wordt gedaan. Ook in Kroatië wordt 1 april in ere gehouden (de op deze datum geboren Canadees Kroatische auteur Josip Novakovich vernoemde de titel van een absurdistische roman er naar).

Veel voorjaarstradities uit de voorchristelijke natuurreligie zijn door de roomse kerk ingekapseld en geconcentreerd geraakt in de week voor Pasen (de heilige week) en Pasen zelf. Deze periode vormt in Kroatië een jaarlijks hoogtepunt (info op Site, Easter en m.n. op Croatian). De heilige week begint de zondag voor Pasen (palmpasen). Vooral langs de Adriatische kust worden rozemarijn of olijftakken (en soms palmtakken) verwerkt tot poma (kruisen of kransen versierd met linten en bloemen). Deze neemt men mee naar de kerk om ze in te laten zegenen. Daarna worden ze rond het huis gehangen als bescherming tegen pech en noodlot. Ook in de rest van de week zijn er vooral op de eilanden veel processies en plechtigheden en ook worden scènes uit de Bijbelverhalen rond Pasen nagespeeld. Zo houden tussen witte donderdag en de Paasnachtmis op Stille zaterdag groepjes van 4 als Romeinse soldaten verklede mannen de wacht bij nagebouwde graftombes van Jezus (Žudije). In het binnenland (Slavonië etc.) worden Paasvuur bulten (krijes, kres, vuzmenica) gebouwd en er wordt met pistolen geknald. Ook vallen de vele ratelende herriemakers (klepetaljke, cegrtaljke) op (ze verschillen per regio). Net als in alle Slavische landen is het beschilderen van eieren (Pisanica) tot een ware kunst verheven (sinds 2008 in Kroatië immaterieel Unesco erfgoed). In het zuiden zijn ze bijv. rood met een witte ster; elders in het land worden ze o.m. gedecoreerd met bloemen, duiven, dennentakjes, geometrische vormen of de tekst Sretan Uskrs (gelukkig Pasen) en op het centrale plein van Zagreb staat ieder jaar een manshoog exemplaar. Men geeft ze veelal weg. Traditioneel worden tussen witte donderdag en stille zaterdag geen kerkklokken geluid en er wordt niet op het land gewerkt. Onder de tradities van witte donderdag vallen voetwassing in kerken (zoals Jezus deed bij het heilig avondmaal) en ’s avonds/ nachts een 22km lange kruisprocessie op het eiland Hvar vol rituelen onderweg. Ook Goede Vrijdag kent tal van kruisprocessies met kaarslicht. Men eet op deze dag geen vlees, maar vis en vegetarisch en er is een speciale ingetogen lijdensmis.

Tot in de late 60er jaren van de 20e eeuw werd in   de heilige week bij late missen beurtzang afgewisseld met het slaan met   stokken door jonge mannen op kerkbanken en ook wel op medeparochianen om   herrie te maken en zo Judas of Barnabas te verjagen (Baraban in Dalmatië, šibarine in Slavonië).

Op de avond van stille zaterdag worden in Slavonië de Paasvuren ontstoken. Parochianen nemen mandjes met voedsel mee naar de kerk dat voorafgaand aan de paasnachtmis ingezegend wordt. De inhoud wordt op eerste Paasdag genuttigd. Onder het Kroatische Paasmenu vallen radijs, lente-ui, mierikswortel, gebraden lamsvlees en Pinca (cakeachtig Paasbrood met rozijnen en een vleugje citroen). Onder de kinderspelletjes valt naast het zoeken van in de tuin verstopte eieren bijv. ook het tegen elkaar tikken van eieren als wedstrijd waarbij degene wiens ei heel blijft wint. Zagreb kent sinds 1979 met Pasen een festival waar eigen nieuwe Paaszang creaties ten gehore worden gebracht.

De teloorgang van het communisme laat onverlet dat in Kroatië de viering van 1 mei als dag van de arbeid nog steeds in ere wordt gehouden. Op deze officiële vrije dag zijn er overal al dan niet politiek getinte manifestaties, vaak in stadsparken. Bij de tradities hoort het uitdelen van bonensoep (een traditionele proletenhap) en rode anjers als symbool van het bloed van de gevallen arbeiders in Chicago waar alles in 1886 mee begon. Op 18 mei kent Donja Stubica ten noorden van Zagreb een dag gewijd aan de nationale bloem, de paarse iris. Naast bloemen zijn er bloemendansen, klassieke muziek en traditionele hapjes/ drankjes. In de laatste week van mei zijn er veel folkloristische evenementen. Velika in het zuiden van Slavonië kent bijv. een festival met een optocht, podia van groepen uit alle Balkanlanden en een traditionele maaltijd aan een tafel van een km lang; in Zelina ten noorden van Zagreb is een riddertoernooi en ook de wereld wijndagen rond deze tijd zijn in Kroatië niet onopgemerkt gebleven. Met Pinkster valt bij Osijek niet ver van de Hongaarse grens eenprocessie van lente koninginnetjes (Ljelje) die o.m. de kolo-dans uitvoeren onder het immateriële Unesco erfgoed (Toon). In Kroatië is Sacramentsdag op de 2e donderdag na Pinkster (tussen 21 mei en 24 juni) ook een officiële vrije dag. In roomse kerken krijgt de instelling van de eucharistie (het roomse avondmaal met hosties & wijn) aandacht, o.m. via (hoe kan het ook anders) processies.

Zomer en herfst

In juni vallen 2 nationale officiële vrije dagen. Op 22 juni wordt de oprichting van een eerste Kroatische partizanenregiment in 1941 herdacht en sinds 2002 is 25 juni de dag van de onafhankelijkheidsverklaring van Joegoslavië in 1991 (daarvoor was dat 19 mei, Statehood). Vooral op 25/6 zijn er plechtigheden van het type monumenten, uniformen, trompetten, Kroatische vlaggen & rode lopers en parades. Op 21 juni is in Visjnan op Istrië een midzomer nacht (Astrofest) waarbij zowel de astronomische als de spirituele kant van de kortste nacht aan bod komt (een nogal unieke combi). In de 2e helft van juni beginnen ook op veel plaatsen de zomerfestivals. Deze variëren in duur van een paar weken tot 3 maanden en in het programma zit vaak veel folklore (Toon). In juli beginnen er nog meer zodat de toerist zich niet hoeft te vervelen (waaronder ook al een oogstfestival). De zomerspelen van Dubrovnik (10 juli-25 aug.) staan bekend als oudste en meest gerenommeerde festijn. In de laatste week van juli kent Pićan op Istrië een legende festival (Legend). Overwinningsdag op 5 aug. is een nationale feestdag gewijd aan de inname van de stad Knin door het Kroatische leger op de Serviërs in 1995. Deze betekende het einde van de republiek Servisch Krajina en van de oorlog. De stad vormt het centrum van de festiviteiten die naar goed Kroatisch gebruik ingeluid worden met een mis. Het zomercarnaval van de kustplaats Senj tussen 6 en 10 aug. vormt wederom een toeristisch hoogtepunt. Ook Maria Hemelvaart (15 aug.) is in Kroatië een officiële vrije dag. Onder de festiviteiten vallen 3 bedevaarten met die van Sinj in het binnenland van Dalmatië als grootste. De kustplaats Split niet al te ver daar vandaan doet tussen 16 en 19 aug. de Romeinse tijd herleven en in Omiš wat verder naar het zuiden wordt op 18 aug. een piratenstrijd nagespeeld. Tegen het eind van de maand en in september worden de thema’s wat meer bezonnen en ambachtelijk en krijgt bijv. ook de druivenoogst aandacht. Vanaf 7 sept. tot diep in de herfst staan op Istrië vaak truffels op het menu en in oktober vormen op diverse plaatsen tamme kastanjes en olijven het thema. Op 8 oktober (onafhankelijkheidsdag) herdenkt de Sabor (het parlement) haar besluit in 1991 om de banden met Joegoslavië te verbreken officieel. Verder is het een werkvrije dag.

Traditionele ambachten en festivals

In Kroatië hebben een drietal oude ambachten de status van immaterieel Unesco erfgoed. In de renaissance maakte kantbewerking op zijn Kroatisch naam over de grens (Lace). Thans zijn er 3 centra met ieder hun eigen stijl, de eilanden Pag en Hvar en de noordelijke stad Lepoglava. Op Hvar wordt het kant gemaakt van agave planten. Al eerder werd melding gemaakt van de kunst van het beschilderen van Paaseieren. Kroatië kent echter ook prachtig gedecoreerde hartvormige zoete koekjes (Licitar). Deze stonden al in de 16e eeuw rond van Zagreb in aanzien en werden vervaardigd in kloosters. In de 18e eeuw werd de kerk met de zwarte Madonna van Marija Bistrica een bedevaartsoord. De koekjes werden (en worden) daar verkocht en kregen bij de pelgrims weldra een souvenirwaarde. Nu liggen ze in Kroatië overal te koop als souvenir. Sinds de 19e eeuw wordt in dezelfde streek (Zagorje) ook houten speelgoed gemaakt. Het wordt nog steeds uit hout dat in de buurt groeit met de hand gemaakt zodat geen 2 items helemaal gelijk zijn. De meest frequente kleuren zijn ook nu rood, blauw, zwart en wit maar onder de items vallen thans naast muziekinstrumenten (o.m. fluitjes & luiten), meisjes poppen, meubilair voor poppenhuizen, beesten op wieltjes en karren bijv. ook auto’s, vrachtauto’s, treinen en vliegtuigen. Via Toon zijn de nodige folkloristische festivals te traceren (zelf de periode invoeren). Een voorchristelijke Slavische traditie die in veel Balkanlanden (incl. Kroatië) lang in stand bleef is een regenritueel in tijden van droogte (Dodola). De roomse kerk heeft St. Joris deze rol toebedeeld en op de roomse kalender is 23 april de aan hem gewijde dag (Jurjevo in Kroatië). Deze dag is tevens de grootste feestdag in het jaar voor de Roma en die noemen het Ederlezi.

Mythes, iconen en mentaliteit

In de inleiding werden een aantal elementen uit de geschiedenis beschreven die bijdroegen aan de Kroatische identiteitsvorming. Croatian folklore biedt info over helden, mythes en andere cultuuritems die hier een aandeel in hadden. Kroatië kent sinds 1995 een samenhangend stelsel van maar liefst 18 onderscheidingen die allemaal vernoemd zijn naar iconische figuren uit de geschiedenis (Orders). De 4 hoogste zijn grootordes vernoemd naar heersers uit de Trpimirović dynastie, de vroegste Kroatische dynastie (845-1091). De eerste prins Trpimir I versloeg Bulgaarse en Servische tegenstanders en in een statuut dat onder zijn bewind uitkwam duikt voor het eerst de naam Kroaten op. De allerhoogste orde is vrijwel alleen uitgereikt aan buitenlandse staatshoofden en vernoemd naar de eerste Kroatische koning uit de geschiedenis Tomislav die rond de 10e eeuwwisseling leefde. Onder zijn bewind had het land zijn grootste oppervlak. Naast Dalmatië, Slavonië en delen van de Pannonische laagvlakte vielen grote delen van Bosnië er onder. Op plek 2 komt de grootorde van Helena naar de iets later levende koningin Helena van Zadar die bekend stond om haar liefdadigheid en in Dalmatië o.m. kerken liet bouwen waar koningen werden begraven (ze zijn in de 16e eeuw strategisch vernield door de Ottomaanse Turken). De 3e grootorde is vernoemd naar de 11e eeuwse koning Peter Krešimir IV de Grote die over een gebied regeerde dat Dalmatië en Bosnië besloeg en de 4e draagt de naam van de voorlaatste koning Demetrius Zvonimir.

Alle Balkanlanden kennen hajduks als cultuuricoon; zo ook Kroatië (te denken valt bijv. aan de naam van de 2e voetbalclub van het land Hajduk Split). Aan deze vrijbuiters die opstonden tegen het wettig gezag (meestal tijdens de Ottomaanse bezetting tussen de 15e en de 19e eeuw) is vaak een Robin Hood rol toegedicht (waar ze zich in Habsburgse dienst tegen de Ottomanen keerden staan ze ook bekend als uskok). Voorbeelden waar je bij de meeste Kroaten wel mee aan kunt komen zijn de Narentines (voorchristelijke Dalmatische piraten), Ivo Senjanin, Petar Mrkonjić en de Italiaanse Dalmatiër Elia Peraizza uit de 17e eeuw (een nazaat van de laatste speelde bij Hajduk Split), Ivan Bušić Roša uit de 18e eeuw en de Bosnische Kroaten Mijat Tomić (17e eeuw, o.m. opgenomen in het speciaal aan Kroatische helden gewijde lijstje met 8 namen in List), Stanislav Sočivica (18e eeuw) en Andrijica Šimić (19e eeuw). Voor Servokroaten vormt Jovo Stanisavljević Čaruga (1897-1925) een icoon (Croatian). Hajduks e.d. waren in de regio uiteraard een dankbaar onderwerp voor volksballades (Bugarštica, Hasanaginica, Nikša). Eén van de vroegste collecties staat in het Erlangen Manuscript.

Bij de TV verkiezing van de grootste Kroaataller tijden, die in 2003 werd gehouden (Greatest), kwam partizanenleider, Joegoslavisch president en Kroaat Josip Broz Tito (1892—1980) als winnaar uit de bus. In voormalig Joegoslavië was hij zeker voor de Kroaten een verbindende factor. Op de 2e plaats kwam de wereldwijd bekende uitvinder en elektrotechnicus Nikola Tesla (1856-1943; de Serviërs claimen hem ook) en op plek 3 de 18e eeuwse natuurkundige & astronoom Ruđer Bošković. Miroslav Krleža (1893-1981) werd eerste literator op de lijst en Franjo Tuđman (1922–1999) op plek 5 het 2e staatshoofd. Hij werd op de voet gevolgd door de eerste sporter, de verongelukte basketballer Dražen Petrović (1964-1993). Bij de term “vader des vaderlands” denken Kroaten aan de 19e eeuwse nationalist Ante Starčević (20e op de lijst). Sommige figuren in de lijst zijn niet onomstreden. Zo eindigde de in 2012 door het Joegoslavië tribunaal in hoger beroep vrijgesproken generaal Ante Gotovina op plek 30. Op Visit viel voorjaar 2013 te lezen dat de humor in het Slavische deel van Kroatië meer zwart en droog is en die van Dalmatië lichtvoetiger. Ook neemt men dikwijls bepaalde regio op de hak. Humor van Bosnische Kroaten is vaak net als Engelse/ Ierse humor meer zelfrelativerend. Op How to is onder “laughter” veel te vinden over Kroatische humor. Daaruit blijkt o.m. dat geplaagd worden een teken is dat je volledig geaccepteerd bent binnen een groep.