Persoongebonden hoogtijdagen

Op http://www.estonica.org/en/Culture/ is onder “traditional culture” info te vinden over Estische tradities rond persoonlijke hoogtijdagen die tot voor WOII opgeld deden. Ook toen nog namen vieringen rond geboorte of huwelijk vaak meerdere dagen in beslag en er waren veel voorchristelijke elementen in terug te vinden. De kerstening van Estland is nooit helemaal gelukt en in nog oudere tijden speelde de sauna bijv. nog een rol bij alle overgangsriten (geboorte, volwassen worden, huwelijk, overlijden). In de beschrijving hierna ligt nadruk op het hier en nu. Thans geeft men bij elke viering/ plechtigheid bloemen en daardoor telt Estland opmerkelijk veel bloemisten. Estische Esten vieren alleen hun verjaardag (met elke 5 jaar extra aandacht) en Russische Esten ook hun naamdag (Estland heeft een eigen naamdagen kalender). Het eten van Kringel (zoet Duits brood met noten en rozijnen) is een oude verjaardagstraditie. Esten zijn weinig kerks, maar het markeren van levensfasen met kerkelijke rituelen rond doop, huwelijk en overlijden is gebruikelijker dan in NL. Eén en ander wordt veelal voorbereid in een persoonlijk gesprek met de pastor. Na de kerkelijke plechtigheid volgt een samenzijn met familie en vrienden. Veel baby’s worden Luthers gedoopt. Net als in Finland kent men de traditie dat bij de doop 2 getuigen (peetouders) aanwezig zijn. Vanouds worden kinderen (net als vroeger in NL), vernoemd naar hun grootouders; te beginnen met de kant van de vader. De traditie stamt al uit voorchristelijke tijden, maar raakt ook in Estland uit de mode. Het doen van belijdenis leeft in Estland niet zo sterk meer (voor de rituelen en viering: zie onder religie bij Finland). De diploma uitreiking na het eindexamen vindt op vrijdagmiddag of zaterdag op school plaats zodat familie en vrienden er bij kunnen zijn. De geslaagde en de leraren worden gefeliciteerd en krijgen (uiteraard) een bos bloemen. De schoolleiding en klassenleraar houden een praatje en leerlingen zingen iets of dragen iets voor. Nadien vieren de geslaagden nog een feestje thuis of onder elkaar.

Onderaan http://www.hout-bay.com/Estonia.htm staat een opsomming van soms moeilijk navolgbare Estische huwelijkstradities die nog leven. Vooral op het platteland bestaan de tradities nog en een bruiloft duurt er vaak 3 dagen. Bij het officiële gedeelte loopt voor de inzegening de bruid links en na de plechtigheid rechts naast de bruidegom. Ook in Estland valt het gooien van het bruidsboeket in het publiek onder de gebruiken. De traditie wil dat degene die het opvangt de eerstvolgende is die zal trouwen. In Estland leven echter bij bruiloften meer tradities om de volgende bruid en bruidegom te kiezen. De geblinddoekte bruidegom van nu wordt daartoe rondgedraaid door mannelijke vrijgezellen onder de gasten en degene die hij daarna zijn hoed op zet is de pineut. Ook snijden bruid en bruidegom als eersten de huwelijkstaart aan. Al vanouds speelt een ceremoniemeester de hoofdrol. Deze verdeelt rollen onder bezoekers, bijv. die van bloemenmeisje, bewaker of danser. Wanneer het publiek “ribe, ribe” (bitter, bitter) roept moeten bruid en bruidegom elkaar gaan kussen om de drank weer zoet te maken. Een getuige en de bewaker proberen te voorkomen dat de bruid wordt ontvoerd. Als dat toch gebeurt moet de bruidegom haar zelf terugvinden en veilig terugbrengen. Ter verhoging van de feestvreugde kan men bij trouwerijen een blaasviool tegenkomen voor ritmische begeleiding. Veel stellen wonen eerst samen en gaan trouwen als ze kinderen willen.

Eind 20e eeuw waren de gebruiken bij overlijden in Estland slechts langzaam aan het veranderen. Eind 9e eeuw rapporteerde ontdekkingsreiziger Wulfstan aan de Engelse koning Alfred de Grote dat de Esten een drinkwake hielden bij de dode tot deze werd gecremeerd. Ze vonden lijkverbranding erg belangrijk want in 1222 rapporteerde kroniekschrijver Hendrik van Lijfland dat ze zelfs begraven vijanden weer opgroeven om te cremeren. In de oude traditie ging men er vanuit dat de geest van de doden onder de levenden was en ook geloof in reïncarnatie bestond. Zo werd het herdenken van doden op Allerzielen in Estland gebruikelijker dan in NL. Men legt daartoe een lichtje, bloemen of een coniferentak bij het graf. Ook hecht men tot op de dag van vandaag veel waarde aan voorgevoelens of voortekenen die het sterven zouden hebben voorspeld. Hier en daar op het platteland bestaan nog klaagzang tradities en worden het huis van een overledene en het pad er naartoe getooid met coniferentakken. Om te voorkomen dat de overledene gaat rondspoken doordat deze geen rust kan vinden liet men gedurende 40 dagen na overlijden iets speciaals voor hem of haar achter in de woning. Van hieruit is ook de norm ontstaan om bij begrafenissen of op begraafplaatsen van de doden niks dan goeds te spreken. De dodenwake vooraf aan de begrafenis laat men in Estland over aan de spontane opwelling van nabestaanden. In WOII en de Sovjet tijd is het in het reine komen met voortijdige sterfgevallen door overmacht een belangrijk issue geworden.

Vrije en speciale dagen en hun aanleiding

Via http://en.wikipedia.org/wiki/Public_holidays_in_Estonia is info te vinden over deze dagen. Estland heeft er maar liefst 27, waarvan opmerkelijk veel naar aanleiding van een nationale historische gebeurtenis. Men onderscheid publieke feestdagen (tevens werkvrije dagen, 12 in getal), nationale feestdagen (10; geen werkvrije dagen, maar vaak wel plechtigheden) en vlaggendagen (4) waarop de vlag uit mag (onderwijs instellingen en veel overheidsgebouwen hebben altijd de vlag uit als ze open zijn). De kerstviering en het midzomerfeest vormen de jaarlijkse hoogtepunten. Dat is zo gegroeid door het extreme dagritme. Daarom wordt het allereerste lengen van de erg korte daglichtperiode vlak na midwinter en het erg lang durende daglicht van midzomer (het wordt dan niet echt donker) uitgebreid gevierd. In de Sovjet periode zijn erg veel tradities en traditionele vieringen verloren gegaan, niet in de laatste plaats door de onderdrukking van religie en eigen nationale folklore. De eerste van de 12 publieke feestdagen is Nieuwjaar. Verder vallen de christelijke feestdagen Goede vrijdag, Paaszondag, Pinksterzondag, kerstavond (24 december) en 1e en 2e kerstdag er onder. Onafhankelijkheidsdag (24 februari, nationale feestdag) is naar aanleiding van het uitroepen van de republiek Estland in 1918 door een reddingscomité dat door de Russische revolutie haar kans schoon zag. Daarmee was de eerste onafhankelijkheid een feit. In Estland is 1 mei (dag van de arbeid) nog steeds een vrije dag, maar de Esten noemen het nu Lentedag uit weerzin tegen de voormalige Sovjet onderdrukking. De aanleiding voor de viering van overwinningsdag (23 juni) vormt het verslaan in 1918 door de Esten en hun bondgenoten van een Duits leger dat de controle over de Baltische staten wilde herstellen. Mooi meegenomen is dat de datum vlak voor Midzomer/ St. jan (24 juni) valt zodat men 2 dagen feest kan vieren. Op 20 augustus heeft men vrij naar aanleiding van het herstel van de Onafhankelijkheid in de 3 Baltische staten in 1991.

Op http://www.vm.ee/en/node/5753 staan de speciale dagen van het actuele jaar met beschrijvingen van dagen met een nationale achtergrond. Onder de nationale feestdagen vallen als christelijke feestdagen Driekoningen (6/1) en Allerzielen (2 november). Verder zitten Grootouderdag (2e zondag september) en Vaderdag (2e zondag november) er bij als familiedagen. De eerste van 6 nationale dagen in deze reeks van 10 is Tartu vredesdag (2/2) ter herdenking van de vrede met de Sovjet Unie op die datum in 1920. Moedertaaldag (14/3) valt op de verjaardag van de heraut van de Estische nationale literatuur, de dichter Krisjan Jaak Peterson (1801-1822). Hij was de eerste die na de heropening van de universiteit van Tartu in 1802 met een gedichtje openlijk protesteerde tegen de Duitse voertaal aldaar. Vlagdag (4 juni) werd gekoppeld aan de inwijding door een studentenclub in 1884 van de latere Estische 3kleur als hun vlag. Rouw en herdenkingsdag (14 juni) is ter nagedachtenis van de eerste massadeportatie door de Sovjets vanuit de Baltische staten in 1941. De Europese herdenkingsdag voor slachtoffers van Stalinisme en Nazisme (23 augustus) is de datum waarop in 1939 het Molotov-Ribbentrop werd ondertekend. Verzetsdag (22 september) herdenkt de herbezetting in 1944 van Tallinn door Sovjet troepen die daarmee een voorlopige Estische regering afzetten die ingesteld was na het vertrek van de nazi’s. Op Soevereiniteitsdag (16 november) wordt herdacht dat de Sovjets in 1988 van Estland een soevereine republiek maakten zodat eigen wetten boven Sovjet wetten gingen. Als vlaggendagen gelden 3 januari (herdenking strijders onafhankelijkheidsoorlog) Moederdag (2e zondag mei), Europa dag (9/5) en Kennisdag (1 september).   

Late herfst en winterfeesten

Op http://www.folklore.ee/Berta/tahtpaev-mardipaev.php is alle info te vinden over folkloristische vieringen (in het Estisch, maar de vertaalmachine biedt enig soelaas). Op Allerzielen (hingedepäev, 2 november) worden het afgelopen jaar overleden intimi herdacht (zie boven). Er is ook een kerkdienst waar o.m. de namen van degenen die in het afgelopen jaar in de parochie overleden worden voorgelezen. Op de avond van 10 november is het St. Maarten (mardipäev). Op scholen zijn die dag verkleedpartijen om prijzen en de kinderen gaan wel in optocht de buurt door. Ook gaan veel verklede en vermomde kinderen de deuren langs om lekkers in ruil voor een liedje. Soms verdelen ze de buit na afloop onder elkaar. Ook St. Catharina op 25 november is een dag van maskers, verkleedpartijen en giften in ruil voor liedjes en muziek. Verkleden als vrouw heeft nu de voorkeur en de lichte kleuren verwijzen naar sneeuw. De viering is populair op het platteland en onder studenten. Tijdens de advent zetten kinderen in de eerste weken van december soms hun schoen in de vensterbank in afwachting van lekkers dat van elfjes komt. Kerstborrels met glühwein en hapjes zijn populair en ook kent men adventskalenders. Voor de Sovjet tijd kende Estland tussen 21 december (St. Thomas) en 6 of 7 januari (Driekoningen en St. Knoet) een midwinterfeest periode met kerst (24 t/m 26 december), oud en nieuw en Driekoningen als hoogtepunten. Voorchristelijke tradities waren daarbij minstens even belangrijk als christelijke invloeden en er was vanouds sprake van een geleidelijke overgang van de feesten van de herfst naar die van de winter. Als voorbereiding op St. Thomas werden varkens geslacht en bier gebrouwen. Verder werd de vloer bedekt met stro en er werden kerstkronen gemaakt. Men meed in deze periode lawaai om de geesten niet te verstoren.

Op de dag voor kerst (jõulud) nam men een sauna om zich schoon te voelen en zich voor de gelegenheid in nieuwe kleren te steken. Daarna volgde een kerkdienst met thuis gekomen als hoogtepunt een maal op kerstavond van 7 tot 12 gangen. Na midden 19e eeuw begonnen Esten kerstgebruiken (incl. de kerstboom) over te nemen van de Duitsers. Zo geldt bijv. tot op dag van vandaag gebakken aardappel met gebraden spek en bloedworst en zuurkool als typisch Estische kerstschotel. Ook wordt in Estland al 350 jaar lang (slechts onderbroken door de Sovjet tijd) op kerstavond een vredesboodschap uitgesproken door het staatshoofd (een erfenis uit de Zweedse periode). In de Sovjettijd was de viering van kerst officieel uitgebannen en de kerstdagen golden als gewone werkdagen. M.n. de viering van kerstavond met een kerkdienst en het plaatsen van lantarentjes bij de graven van overledenen werd toen gevoeld als uiting van nationale saamhorigheid en vreedzaam protest (het gebeurt nu nog wel). Eind 80er jaren mocht er weer meer (perestrojka, glasnost). De kerstviering kwam terug met een mengsel van Finse, Scandinavische en eigen tradities. Dit resulteerde bijv. in kerstmarkten en kerstbomen versierd met snoepgoed, speelgoed en kaarsen. Op de dag van kerstavond komt de kerstsauna er weer in. Verder vallen op kerstavond het kerstmaal, het zingen van kerstliedjes en bezoek van de Kerstman met cadeautjes onder de gebruiken. Men koopt mandarijnen en bakt peperkoekjes met chocola en kaneel en gemberkoekjes in allerlei vormen. Naast boven beschreven zuurkoolschotel eet men bijv. aardappelsalade met bieten en paté en ook komt er wel gans en kalkoen op tafel. Glühwein en bier zijn de meest populaire dranken en ze vallen, net als kerstbrood met marsepein en/of gember, onder de oude tradities. Hetzelfde geldt voor het gebruik om na kerstavond de tafel ‘s nachts gedekt te laten staan (vroeger was dat om de geesten van overleden naasten ook wat te geven). Net als elders is bezoek aan familie en vrienden populair.

Met oud en nieuw (uusaasta) versieren velen hun woonomgeving met bijv. belletjes , sneeuwvlokken en lichtjes. Er wordt eerst uitvoerig gegeten (vaak in de horeca). Daarna valt het bijwonen van een concert of theatervoorstelling onder de bonton gebruiken met een bezoek aan het Estonia theater in Tallinn, het thuishonk van het nationale symfonieorkest, als summum in de status hiërarchie. Hier is een oud en nieuw bal begeleid door klassieke dansmuziek en met een bepaald land als thema. Verder zijn er overal de gebruikelijke grote feesten met drank (bier, mede, glühwein), muziek en hapjes en om klokslag 12 het ritueel van felicitaties en geknal van vuurwerk (met Tallinn en Tartu als rivalen) en kurken van champagneflessen. Men wenst elkaar “Head uut aastat” toe. Typisch Fins Oegrisch is dat men elkaar rond oud en nieuw de toekomst voorspelt via het gieten van tin of kaarsvet. Ook in Estland is het versturen van goede wensen bekend. Driekoningen (6 januari) is een vlaggendag en wordt hier en daar nog wel gevierd door kleuters als verkleed en inzamelfeest voor een liefdadig doel.  

Van Valentijn t/m Pinkster

Aan Valentijnsdag (14 februari) wordt bijv. op scholen bij de Engelse les wel aandacht besteed. De nadruk ligt op vriendschap. De officiële viering van onafhankelijkheidsdag is op 23 en 24 februari en behelst kransleggingen, een vlagceremonie, prijsuitreikingen, een militaire parade en een concert met receptie. Verder zijn er volksfeesten met bijv. optredens, (sport)wedstrijden, pogingen om in het Guinness Worldrecord boek te komen en volksspelen. Omdat religie in Estland geen grote rol speelt en überhaupt maar erg weinig Esten rooms zijn, gaat bijv. het begin van de vastentijd (de 7^e dinsdag voor Pasen) vrijwel ongemerkt voorbij. Sommigen gaan nog met het gezin sleetje rijden en na afloop erwtensoep eten met een slagroomsoes met amandelspijs en poedersuiker na. Ook in Estland is men bekend met 1 april grappen. De gebruiken op witte donderdag en Goede Vrijdag zijn goeddeels verdwenen. Vroeger mocht er niks op Goede Vrijdag en nu is het een werkvrije dag. Van Pasen (lihavõtted) is op straat minder te merken dan in Rusland of Letland. Zo is Paasmaandag een gewone werkdag, al gaan er stemmen op om dat te veranderen. Wel doen Esten met Pasen nog steeds veel dingen met eieren. Ze worden beschilderd, in bomen gehangen of verstopt (voor kinderen om op te zoeken) en er wordt hier en daar in het zuidoosten mee gerold. Een oude traditie die nog wel opgeld doet is dat men getweeën een geheime wens bedenkt en vervolgens de bovenkant van een ei tegen elkaar tikt. De wens van degene wiens ei heel blijft zou in vervulling gaan (maukoksimini). Vroeger viel ook samen schommelen onder de Paastraditie en Esten hebben nog steeds iets met schommels (zie onder sport).      

Walpurgisnacht (Volbriöö), de nacht voor 1 mei is, net als in Zweden en Finland, een carnavalesk lente en studentenfeest. Omdat het oorspronkelijk een nacht was waarop heksen elkaar ontmoetten verkleden sommigen zich voor de gelegenheid als heks. Men verzamelt zich rond vreugdevuren en er wordt gedanst en gezopen bij het leven. In Tartu houden de studenten eerst een mars en daarna feesten ze verder in studentenhuizen.  Dat loopt soms danig uit de hand. Zo werd in Tallinn de verkoop van alcohol op die avond en nacht werd verboden. Het feesten gaat vaak erg lang door omdat 1 mei (Kevadpüha: Lentedag) een vrije dag is. Manifestaties van politieke partijen etc. zijn er dan in Estland bijna niet meer en het is vooral een dag geworden om uit te slapen en te ontspannen. De viering van Moederdag (Emadepäev, de 2^e zondag van mei) is in Estland al erg oud en leeft veel meer dan in NL. Straten en huizen worden versierd met bloemen en vlaggen. Scholen organiseren middagen en concerten voor kinderen. Daarbij maken ze cadeautjes voor hun moeder en zingen ze moeders toe. Moeders hoeven die dag niks te doen en ze worden door iedereen bedolven onder bossen bloemen en cadeautjes. Aan Pinkster doen Esten niks en Pinkstermaandag is net als Paasmaandag een gewone werkdag.

Zomer en herfst

Op Overwinningsdag (23 juni) zijn er kransleggingen, een militaire parade en concert en een kerkdienst. Verder blijft de vlag het hele etmaal uit hangen. Men verzamelt zich ’s avonds en rond het middernachtelijk uur (Jaaniõhtu) rond vreugdevuren omdat het Midzomer is. Uiteraard is er bij de gelegenheid passende muziek zang, dans en drank en men springt met polsstokken over de vuren heen. De festiviteiten gaan gewoon door op 24 juni (Jaanipäev, St. Jan). Voormalig president Lennart Meri claimt in zijn boek Höbevalge (Zilverwit) uit 1976 dat de viering zijn oorsprong vindt in de meteoriet die in de 7e eeuw v. Chr. op het eiland Saareema een krater veroorzaakte. Men zou in de Scandinavische regio gedacht hebben dat de zon op de aarde viel en daarna zouden de Midzomerfeesten zijn begonnen. De Baltische regio kent de mythe van het zoeken van de varenbloem op midzomernacht door geliefden (die zou alleen dan te vinden zijn). Varens krijgen echter geen bloemen en wellicht is de mythe een metafoor voor een smoes die paren verzinnen om zich terug te trekken uit het feestgedruis om te vrijen.

Tijdens het vervolg van de zomer is er, net als in NL, in het kader van de vakantietijd overal van alles te doen (zie ook onder toerisme en cultuur in engere zin). De dag van de herstelde onafhankelijkheid (20 augustus) en de Europese herdenkingsdag voor slachtoffers van Stalinisme en Nazisme (23 augustus) worden wel gevierd met koorzang omdat dit een succesvol geweldloos wapen van de Esten was tegen de Sovjets (de zingende revolutie), maar er zijn ook andere evenementen. De Esten vinden familie erg belangrijk en daarom slaan familiedagen aan. De grootouderdag op de 2e zondag van september is in 2010 ingevoerd. Vaderdag op de 2^e zondag van november kwam vanuit Finland naar Estland. Er wordt o.m. een vader van het jaar gekozen.

Mythes, iconen en mentaliteit

Via http://en.wikipedia.org/wiki/Category:Estonian_culture is meer te vinden over dit onderwerp. De Estische mythologie bevat meer Fins-Oegrische en Scandinavische dan Baltische elementen. Zo kent het nationale epos Kalevopoeg (zoon van Kalev), dat gebaseerd is op uit de volksmond opgetekende overlevering, parallellen met de Finse Kalevala. Reuzen spelen er bijv. een belangrijke rol in en Esten hebben ook in het tijdsgewricht van nu iets met sterke mannen. Anderzijds vormen het kleine dat het grote verslaat, immateriële waarden en gêne belangrijke thema’s (in mythes verplaatsen hele bossen en meren zich bijv. uit gêne over gedrag van mensen). Onder de rituelen van de oorspronkelijke natuurreligie vallen de viering van markeringen in het seizoensritme (midzomer, midwinter, lente, oogsttijd) en de zweethut ceremonie, de voorloper van de sauna. In de oudheid zagen Esten de sauna als plek waar de geesten van voorouders waren. Er werden baby’s geboren, bruiden ceremonieel gewassen en doden neergelegd voordat ze werden gecremeerd of begraven. De Fins-Oegrische talen kennen een apart woord met een spirituele bijbetekenis voor stoom die vrijkomt door water op gloeiende haardstenen en de voorchristelijke religie onderscheidde een speciale sauna geest. Ook nu is een sauna nemen om feestdagen met een schoon gevoel in te gaan heel normaal. Gebruikelijk zijn 2 tot 3 rondes waarin de hitte wordt afgewisseld met de koelte van water of sneeuw en ijs. Dit neemt een 1 tot 2 uur in beslag. Na afloop voelt men zich verrassend schoon. Gekleed in een sauna wordt om begrijpelijke redenen onhygiënisch gevonden. Men mag wel op een handdoek zitten om de billen niet aan de bankjes te branden (de bovenste zijn het heetst). In gezinsverband zijn sauna’s gemengd. Tieners willen op een gegeven moment los van hun ouders. Ze doen dan wel gemengd sauna’s in vertrouwd gezelschap, maar voor de rest is scheiding der geslachten gebruikelijk.

In verband met het gedoe met eieren rond Pasen (vrijwel het enige wat Esten er nog aan doen) is het opmerkelijk dat volgens een Fins-Oegrische mythe zon, maan en aarde zijn ontstaan uit een nest met 3 eieren. De vreugdevuren met midzomer en normen en rituelen in verband met overledenen vallen ook onder de voorchristelijke erfenis. De levensvisie achter de oorspronkelijke religie heet maausk (van het woord maa voor aarde of land) en heeft leven in harmonie met moeder natuur, zichzelf, de ander en zielen van overledenen als kern. Scandinavische waarden als gelijkwaardigheid van ieders bijdrage, een egalitair maatschappijbeeld en bescheidenheid sluiten daar bij aan (fictieve volksheld Rumu Jüri is een Estische Robin Hood). Familiebanden, burenhulp, mantelzorg en helpen staan hoog aangeschreven. Auteurs wijzen er op dat de Estische taal geen mannelijk/ vrouwelijk en geen toekomstige tijd kent. In samenhang met de natuurreligie wordt het besef dat gedane zaken geen keer nemen en dat men daar verantwoordelijkheid voor moet nemen gebracht als echt Estisch net als de term tasa voor “rustig aan, dan breekt het lijntje niet”. Gemoedelijkheid is in dusdanige mate aanwezig dat het kan worden gevoeld als opgelegd stoïcijns (men lijkt zich nergens druk over te mogen maken). Daarom is het niet gek dat veel Esten moeite hebben met Russische gepassioneerdheid. Emoties worden door hen sterk gerelativeerd. Nerdachtige ratio en inktzwarte humor passen in het plaatje en minderwaardigheidsgevoel en depressie kunnen als valkuilen worden aangemerkt. Men kent in Estland de Lutherse arbeidsethos.