Gedrukte media

Geschiedenis en achtergronden

Voor de uitvinding van de boekdrukkunst rond 1450 kwamen stadsomroepers & troubadours die zich door het nieuws lieten inspireren o.m. via vlugschriften aan materiaal (Nethhaans: nieuwe pag.4). Ook nadien bleven deze beroepsgroepen bestaan. Ze dikten het nieuws aan ter lering & vermaak en waren zo voorlopers van de sensatiepers. Hun op bekende melodieën geënte liedbladen met cartooneske illustraties en met o.m. actuele gebeurtenissen als onderwerp werden in voor die tijd grote oplagen gedrukt. Ze waren gewild op kermissen & jaarmarkten. Verder verschenen bijv. vlugschriften en door studenten overgeschreven kranten. Overschrijven gebeurde niet alleen vanwege de kleine oplagen (weinigen konden lezen) of omdat het sneller kon gaan dan zetten & drukken, maar ook om censuur van de autoriteiten te omzeilen. Tot in de 19e eeuw kenden bijna alle kranten weekedities. De in 1656 door Abraham Casteleyn opgerichte “Weekelijke Courante van Europa” werd in 1664 als “Opregte Haerlemse courant” het oudste nog bestaande nieuwsblad van Nederland (NL). De krant is nu onderdeel van hetHaarlems dagblad en als zodanig is het naar verluidt de oudste nog bestaande krant ter wereld. Het was echter niet de eerste krant die in NL uitkwam (Kroniek). Die eer valt te beurt aan de in 1618 verschijnende “Courante uyt Italien ende Duytslandt Ec” en de “Tydinghen uyt Verscheyde Quartieren” die tot aan 1670 het levenslicht mochten aanschouwen. In 1938 ontdekte de Zweedse historicus Folke Dahl beide kranten in de Koninklijke Bibliotheek van Stockholm. De laatste krant verscheen ook onder Franse titel. Deze kranten en de Franstalige kranten van Gazette de Hollande (tijdens de 18e eeuwse verlichting toonaangevend in Europa) werden gedrukt en uitgegeven door de broers Casper & Jan van Hilten. Kranten werden voor een flink deel samengesteld uit al dan niet vertaalde berichten uit andere kranten. Uit de Gazette de Hollande ontstonden Nederlandstalige edities als de Amsterdamsche Courant (sinds 1670), de Utrechtse Courant (1676), de Ordinaire Leydsche Courant (sinds 1686) en in de 18e eeuw de Gravenhaegsche Courant en de Rotterdamsche Courant.

In de 2e helft van de 18e eeuw kwamen ook de eerste koloniale kranten uit (IndonesiëSurinameAntillen), ongeveer tegelijk met een aantal (voorlopers van) nog bestaande regionale dagbladen (1618-1800;Neder) en het eerste opinieweekblad, de patriottische ”Post van den Neder-Rhijn” van Pieter ’t Hoen. In 1715 zag “Maendelykse uittreksels, of Boekzael der geleerde werelt” het levenslicht, volgens de Koninklijke Bibliotheek het eerste Nederlandstalige tijdschrift (chrono). Naast uittreksels van internationale publicaties stonden er vacatures in en het bleef tot 1811 bestaan. Het weekblad, “De Hollandsche spectator” (1731-1735) van Justus van Effen was literair van aard. De Leeuwarderkrant bestaat al sinds 1752 en is in NL de oudste die nog onder dezelfde naam uitkomt. In de Franse tijd kwam er een eerste grondwet met o.m. persvrijheid. Toch kwamen kranten onder strenge overheidscensuur (daarop viel de latere koning Willem I van het Koninkrijk der Nederlanden meer dan eens terug). Ook moesten ze in 2 talen verschijnen en krantenbelasting betalen. Dat was te zien aan het perszegel in de linker bovenhoek van de voorpagina. Koning Lodewijk Napoleon bediende zich vanaf 1810 van de Moniteur d‘ Amsterdam, de voorloper van Staatscourant & Staatsblad (sinds 2009 alleen nog digitaal verschijnend). Veel kranten verdwenen tot na de val van Napoleon in 1814 tijdelijk van het toneel. In 1830 werd het in 1828 opgerichte Algemeen Handelsblad van de liberale staatspartij het eerste landelijke dagblad, niet lang daarna gevolgd door de Leeuwarder krant (later regiokrant). Mede door de vele familieberichten werd de Opregte Haerlemmer meest gelezen dagblad. In 1845 verscheen de 1e editie van het roomse dagblad “De Tijd”. Ondanks herstel van de persvrijheid in 1848 bleven er tot 1869 door de hoge zegelbelasting maar 9 dagbladen in omloop. Daarna kwamen er veel nieuwe bij. Tussen 1870 en 1885 groeide door de landbouwcrisis de Amsterdamse bevolking van 270.000 naar 370.000. Vanuit armoede en werkloosheid kwam de arbeidersbeweging op met “Recht voor allen” (1879-1900) als blad van hun Sociaal Democratische Bond (SDB). De opkomst van de verzuilde pers na 1870 droeg er toe bij dat het neutrale imago van de Opregte Haerlemmer op den duur als saai werd ervaren.

In 1872 begon Abraham Kuyper (wel gezien als vader der verzuiling) dagblad De Standaard als lijfblad van de gereformeerde zuil (3.4). De krant ging in 1944 ter ziele; officieel vanwege papiergebrek maar feitelijk doordat aanvaarding van de bezetters overheid als “door God aangesteld” door lezers niet in dank werd afgenomen. Voor de vooroorlogse hervormden was er De Nederlander. Tijdens de oorlog bleven veel kranten verschijnen ondanks censuur & verplichting nieuws van de bezetter op te nemen. Een aantal hield het na kortere of langere tijd voor gezien en een aantal verzetskranten bleef na de oorlog doorbestaan. Zo vulde aan verzetskranten Trouw de opengevallen niche in van de Standaard en het Nederlands Dagblad werd de pendant voor meer orthodoxe calvinisten. De liberale zuil kende als dagbladen het Algemeen Handelsblad, de NRC (sinds 1843, in 1877 het eerste ochtendblad) en het Nieuws van de Dag (sinds 1870). De laatste krant had  als ondertitel “De kleine Courant” in navolging van de Franse populistische krant “Le petit Journal”, nam alras de positie van krant met de meeste familieberichten over en werd grootste van NL. In 1878 verscheen progressief weekblad de Amsterdammer dat in 1925 De Groene Amsterdammer werd. In 1893 lanceerde baron Henry Tindal de Telegraaf omdat hij bij de Amsterdammer geen poot aan de grond kreeg. In de 1e wereldoorlog koos de krant tegen de neutraliteitspolitiek van de regering in partij voor de geallieerde Engelsen en Fransen. Dit legde het blad uiteindelijk geen windeieren. In 1923 kocht men het Nieuws van de dag op, destijds met 212.000 abonnees grootste krant van Nederland (de Telegraaf had er 87.000). De rol in WOII was minder fraai wat het dagblad na de oorlog op een tijdelijk verbod kwam te staan. De zich nadien als neutraal presenterende krant werd grootste naoorlogse dagblad van NL en populistisch rechtse spreekbuis. Het Vaderland (1869-1982) was een deftige conservatief liberale Haagse avondkrant die in 1972 onderdeel werd van de Haagse editie van het meer neutrale ochtendblad Algemeen Dagblad dat in 1946 was opgericht als zusje van de NRC en uitgroeide tot op één na grootste krant van NL.

Vanaf de 19e eeuw tot ver in de 20e eeuw vestigden de meeste grote kranten zich aan de Nieuwezijds Voorburgwal in Amsterdam vanwege de nabijheid van het effectenkantoor en het hoofdpostkantoor. Vanaf de 60er jaren verhuisde een aantal kranten naar de Wibautstraat in Amsterdam

Rond 1900 werd het mogelijk foto’s af te drukken in de persmedia. Geïllustreerde tijdschriften (meestal weekbladen) vervulden zo steeds meer de rol van vensters op de wereld. Belangrijke niet verzuilde voorbeelden (chrono) werden Eigen Haard (1875-1941), Wereldkroniek (1894-1969), ”Prins der geïllustreerde bladen” (opgericht in 1901, sinds 1946 Vizier en sinds 1960 Televizier) en het vooroorlogse weekblad Het Leven (opgericht in 1906). Weekblad de Spiegel (1906-1969) werd de pendant van de Calvinistische zuil. De roomse zuil was er vroeg bij met het Stuiversmagazijn (1857-1878; eerste geïllustreerde familieweekblad van NL) en de Katholieke illustratie (1867). Het roomse karakter daarvan verwaterde en in 1967 ging het blad zelfs op in “blootblad” Nieuwe Revue. Wellicht mede hierdoor kwam er op den duur plek vrij voor het Katholiek Nieuwsblad voor erg behoudende roomsen (sinds 1983). Voor de oorlog verschenen opinieweekbladen vaak op krantenformaat. In 1934 gaf roomse uitgeverij Spaarnestad de Libelle uit, het oudste nog bestaande damesblad. In 1936 werd tijdschriftenuitgeverij De Geïllustreerde Pers opgericht. Dit publiceerde o.m. damesblad Margriet, de Revue en stripbladen Donald Duck & Pep. In 1964 werd het onderdeel van VNU. Dat bracht m.n. grote publiekstijdschriften & populaire strips uit (al dan niet in boekvorm). Van de verzetskranten bleef Vrij Nederland als onafhankelijk links opinieweekblad voortbestaan.

Vanaf de 70er jaren kreeg de ontzuiling onmiskenbaar gestalte. De ontwikkeling van de TV tot volksmedium hielp wellichte een handje mee en droeg zeker bij aan teloorgang van geïllustreerde publiekstijdschriften. Door concurrentie van TV & TV reclame, dure rotatiepersen en dalende oplagen werd persconcentratie toonaangevender. In 1971 fuseerden Algemeen Handelsblad en NRC tot het degelijke & gematigd liberale NRC Handelsblad. De Tijd & de Haagse Post gingen 3 jaar later op in het steeds linkser wordende weekblad HP/De tijd. Trouw fuseerde in 1975 met 4 christelijke dagbladen in Zuid-Holland en in datzelfde jaar vormde men samen met het Parool en de Volkskrant de Perscombinatie. Wel behielden de 3 kranten hun eigen naam. Trouw werd een gedegen en gematigd progressieve krant met een licht calvinistische inslag. Het Reformatorische dagblad en het Nederlands dagblad bezetten de niche van de evangelisch christelijke landelijke dagbladen. De Volkskrant werd het belangrijkste linkse dagblad en de rechtse Telegraaf bleef grootste krant van NL. In 1986 kreeg VNU de publieksbladen van Kluwer er bij. Na de val van de muur ging de communistische partij op in GroenLinks en hield (in 1990) ook de Waarheid op te bestaan. In 1991 werden het Vrije Volk en het Rotterdams nieuwsblad samen het Rotterdams dagblad. In 1995 sloot uitgeverij Meulenhoff zich aan bij de Perscombinatie, hetgeen leidde tot het ontstaan van PCM. Een jaar later nam PCM de NDU met het Algemeen dagblad, het NRC handelsblad, het Rotterdams dagblad en een aantal regiokranten uit West-Nederland over. In 1999 doken de eerstegratis landelijke dagbladen op. De Zweedse krant Metro kwam met een Nederlandse editie en het Telegraafconcern bracht Sp!ts uit. Ze verschenen in het handzametabloidformaat. Vanaf 2003 vond dat bij steeds meer landelijke dagbladen navolging. In 2005 en 2007 kwamen respectievelijk Dag en de Pers er bij als gratis kranten. Daarmee kwam het aandeel van dit type krant in de totale dagbladoplagen boven 30%. In 2012 nam TMG de Nederlandse Metro editie over en in 2014 besloot men te stoppen met Spits. O.m. voetbalblad VI en Vrij Nederland werden onderdeel van fusie uitgeverij WPG.

In NL is de regionale pers nu grotendeels ondergebracht bij de 2 grote persconcerns. Het noorden valt daar buiten, maar ook daar is gefuseerd om het hoofd boven water te houden. Zo ontstond in 1994 tot Noordelijke Dagblad Combinatie. In 2007 werd hieruit de NDCmediagroep geboren (sinds 2013 ook met het calvinistische Fries dagblad). Onder de grootste perspublicaties voor minderheden valt de 2wekelijkse krant voor Polen in NL Popolsku. Het aantal websites voor deze doelgroepen is aanzienlijk groter. Gedrukte media proberen verlies aan inkomen uit abonnees & advertenties te compenseren met betaaldnieuws online (o.m. via Blendle of eLinea). In 2012 bezocht in NL 37% van de internetgebruikers dagelijks nieuwssites. Alle kranten en tijdschriften hebben eigen al dan niet betaalde websites. Buiten dat beschikte TMG o.m. over weblogs GeenStijl & Das Kapital en website spitsnieuws (de opvolger van Sp!ts) en de Persgroep over de nationale vacaturebank, Intermediair en Tweakers. Sanoma kreeg een 67% belang in Veronica uitgeverij met o.m. Veronica Magazine. Naar aantal bezoekers zijn De Telegraaf.nl en NU.nl van Sanoma media de grootstenieuwswebsites. In 2014 scoorde nu.nl het hoogst met 47% van de 12plussers (minstens eens p/m).

De krantenmarkt van rond 2014

De oplagedaling op de dagbladmarkt versnelt. Tussen 2005 en 2014daalde de totale jaaroplage met 27% (2,7% p/j) en tussen 2010 en 2014 ging ze gemiddeld met 6% p/j onderuit. Het segment dat dagelijks een krant leest wordt dan ook kleiner (van 75% van de Nederlanders in 2003 naar ruim 60% in 2012, betaalde kranten van 71 naar 54%; 2013). Deze verliezen worden slechts ten dele gecompenseerd door bezoek van websites en nieuwssites, ook al stijgt dat wel snel. Wat verdienmodellen betreft zitten deze nog in de fase van ontwikkeling. Door fusies e.d. neemt ook het aantal titels af. Het aantal betaalde krantentitels dat per 100 huishoudens werd verspreid halveerde tussen 1983 en 2012 van 87 naar 43. In 2014 telde NL nog 28 papieren landelijke & regionale dagbladen (landelijk betaald 10, gratis 1; regionaal 17). De oplage vanlandelijke dagbladen zakte van 1,55 miljoen in 2007 naar 1,02m in 2014. Van deze dagbladen verschijnen er 9 in tabloid formaat en 2 (het Financieel Dagblad en het Nederlands dagblad) in het iets grotere Berliner formaat. Verder zijn er 7 ochtendblad en 3 (NRC handelsblad, Parool en Reformatorisch dagblad) middagkrant. Papieren zondagkranten kent NL niet meer. Wel komt de Telegraaf met een digitale zondageditie. In NL blijft naar internationale maatstaven de bijdrage van abonnementen verkoop erg groot, in 2014 bij betaalde landelijke dagbladen 95% van de totale oplage (abonneeverkoop 768m, losse verkoop 40m). Papieren dagbladen worden door jongeren nog maar weinig gelezen (2014). De gemiddelde leeftijd van lezers van papieren kranten lag tussen 2001 en 2011 rond 48j met die van nrc.next (40j) en Metro (43j) als jongste en van regiodagbladen (52j) en Trouw (55j) als oudste. Bij nieuwssites ligt de doorsnee leeftijd lager. Het gemiddelde bereik lag in 2013 op 32% en het liep op van 9% bij 13 t/m 19 jarigen via 11% bij de groep tussen 20 en 34j naar 43% van de 50-65 jarigen en 60% bij 65plussers.

Landelijke nieuwsdagbladen 2014

Naam

Aard/kleur

Uitgeversgroep

Oplagen

Tendens

De Telegraaf

Rechts

TMG

500.000

-3

Metro

Gratis

TMG

500.000

+0

AD dagbladen

Centrumrechts

PGN

396.000

-4

Volkskrant

Links

PGN

263.000

+4

NRC handelsblad

Centrum

Mediahuis

168.000

-11

Trouw

Centrumlinks

PGN

105.000

+2

Orthodox Calvinistisch

Erdee Media

47.000

-4

NRC.Next

Centrum

Mediahuis

46.000

-28

Nederlands Dagblad

Calvinistisch

Eigen beheer

22.000

-7

Landelijke gespecialiseerde dagbladen 2014

Financieel Dagblad

Zakenwereld

FD Mediagroep

49.000

-8

Cobouw

Bouwwereld

Sdu

12.600

De tabel hierna betreft de regionale dagbladen. Tendens: + stijging, – daling. De tendens voor de afzonderlijke HDC dagbladen van TMG is niet bekend bij de hier gebruikte bronnen, maar bij alle in de tabel genoemde titels samen lag ze op -9%.

Regiodagbladen 2014
Naam

Regio

Uitgever

Oplage

Tendens

Limburgs dagblad/ de Limburger

Zuidoost NL

MGL

140.000

-3

De Gelderlander

Nijmegen

PGN

122.000

-5

Dagblad v/h Noorden

Noordoost NL

NDC

107.000

-7

Noord-Hollands Dagblad combinatie

Noordwest NL

TMG

110.000

De Stentor

Zwolle e.o.

PGN

106.000

-6

Brabants Dagblad

Den Bosch

PGN

104.000

-6

BN/de Stem

Breda

PGN

89.000

-7

Twentse Courant Tubantia

Enschede

PGN

95.000

-6

Eindhovens Dagblad

Eindhoven

PGN

89.000

-6

Leeuwarder Courant

Friesland

NDC

70.000

-8

Het Parool

Amsterdam

61.000

-13

Provinciale Zeeuwse krant

Zuidwest NL

PGN

45.000

-6

Haarlems dagblad/ IJmuider Krant

Haarlem e.o.

TMG

32.000

Leids Dagblad

Leiden e.o.

TMG

25.000

Gooi & Eemlander

Midden NL

TMG

21.000

Fries Dagblad

Friesland

NDC

15.000

+1

Barneveldse krant

Barneveld

Eigen beheer

10.000

-3

Onder de 46 titels van betaalde nieuwsbladen in 2012 hadden er nog 4 een oplage boven 10.000 (Peel & Maas 12.800, Soester Courant 11.500, Hoogeveensche Courant 10.300, Meppeler Courant 10.300). De 10 grootste titels kwamen samen tot 93.000. Op basis van de editie van jan. 2015 van de bladenlijst van de media info groep stegen bij de Meppeler courant de oplagen, maar zakten ze bij de meeste andere titels. Wel stonden in deze bron tussen de nieuwsbladtitels ook gratis huis aan huis bladen. Onder de categorie huis aan huisbladen stonden bij veel titels alle wijk en/of door de week edities apart vermeld. Zo kwam men slechts tot een kleine 20 titels met een oplage boven 100.000, met Stadskrant Den Haag.nl (270.000) als enige boven 200.000.

Periodieken: markt

Volgens het EJC waren er in 2015 in Nederland (NL) 9000 tijdschrifttitels beschikbaar (wellicht sloeg dit op de periode rond 2010). In 2006 maakte het EJC melding van 8000 titels en het stimuleringsfonds voor de Pers in “Massa is kassa” (wellicht voor 2007) van 7400 (3000 publieksblad; 4400 wetenschappelijke, vak & special interesttitels; p37 e.v.). Daarvan verschenen er ruim 2500 (1500 publiekstitels, 1000 overige) minstens eens per kwartaal in het publieke domein voor de commerciële verkoop. Van die titels werd 53% verkocht aan abonnees, 22% los (vrijwel alleen publieksbladen) en de rest (26%) via overige verspreiding. De losse verkoop betrof zo’n 100 miljoen exemplaren ter waarde van €419m (markt). Veruit de meeste titels kennen een kleine oplage. De markt werd rond 2007 gedomineerd door 200 à 300 titels; m.n. zo’n 200 publiekstitels met oplage boven 50.000. Bij publiekstijdschriften is echter sprake van onmiskenbare teruggang en concentratie (steeds meer oplage in handen van steeds minder uitgevers). Tussen 2005 en 2014 zakte de oplage van abonneeverkoop met een derde en die van losse verkoop met de helft en in 2014 was de waarde van losse verkoop gezakt naar €282m (NSO). Tussen 2010 en 2014 ging het aantal publiekstitels dat bij het oplagebureau stond ingeschreven en minstens 10xp/j verschijnt van 165 naar 133 en detotale jaaroplage ervan zakte van 574 miljoen naar 417m (-27%, -11% in 2014). Van de oplage van 2014 vond 54% een weg naar de lezer via abonnementen, 14% via losse verkoop en de rest (32%) via (vrijwel) gratis acties etc. en leesmappen. In 2014 was Sanoma Media NL marktleider (o.m. 47% vrouwenbladen oplage). Onder de groten vielen ook Bindinc (m.n. radio & TV bladen, voor 25% van Sanoma), Relx(opinie; vakbladen), TMG (35% vrouwenbladen), Audax (vrouwen; gezin) en ANWB media (o.m. De Kampioen).

Periodieken: genres en oplagen

Gebruikte infobronnen voor tijdschrifttitels zijn de bladenlijst van media info groep (editie jan. 2015) en MissMag (met ook de uitgever). Bij de laatste bron moet de indeling ruim worden geïnterpreteerd. Zo vallen onder “jeugd” bijv. ook hobby & sport bladen en onder vrouwen lifestyle & levensvisie titels. Oplagecijfers zijn vaak verouderd. Bijv. uitgevers en bij publiekstijdschriften NOM (incl. zoekmachine Bing), bladendokterof mediamonitor (grootste titels) beschikken over meer recente data. Op uitgeversbond is info te vinden over nieuw uitgekomen titels vanpubliekstijdschriften. De tabel hierna betreft de grootste publiekstitels (oplage 2014: oplage per editie, veelal 3e kwartaal; +/- 2013: verandering t.o.v. 2013, 3e kwartaal in % of +/- stijging/daling, ++/– sterke stijging/ daling; uitgever; bladendokter).

Titel

edities p/j

Oplage 2014

+/- 2013

Uitgever

Radio & TV

Veronica mag.

49

461.000

-20

Mikro gids

47

282.000

-10

Bindinc

TrosKompas

52

278.000

-9

Hearst

Vara gids

50

210.000

-6

VARA

Avrobode

52

198.000

-9

Bindinc

NCRV gids

46

179.000

-8

Bindinc

VPRO gids

51

179.000

-4

VPRO

Vrouwen

Libelle

52

349.000

-7

Sanoma

Margriet

52

191.000

-9

Sanoma

Vriendin

52

116.000

-0

Audax

Linda

12

226.000

+8

Sanoma

Mannen

Panorama

52

41.000

-8

Pijper Media

Quote

12

50.000

-1

Hearst

Men’s Health

12

48.000

+2

Hearst

Lifestyle, culinair, wonen, doe het zelf

Landleven

10

134.000

+3

Reed Business

VT wonen

12

94.000

Sanoma

Zin

13

68.000

-14

New Skool

Flow

8

72.000

+3

Sanoma

Delicious

12

41.000

-1

New Skool

Sport; lichaam & geest

Denksport

4

3 miljoen

n.v.t.

TMG/ Keesing

V.I.

52

116.000

-14

WP sportmedia

Happinez

8

162.000

+2

WPG media

Psychologie

11

115.000

-4

WPG media

Santé

12

65.000

+28

Audax

Runner’s world

12

37.000

+32

WPG media

Jeugd en Jongeren

Donald Duck

52

233.000

-8

Sanoma

Yes

52

93.000

+

Sanoma

Tina

52

40.000

-9

Sanoma

Roddel, gezin en opvoeding

PLUS magazine

12

259.000

+0

SPN

Privé

52

138.000

-11

TMG

Weekend

52

134.000

-7

Audax

Story

52

80.000

-13

Sanoma

Panorama

52

41.000

-7

Pijper

Readers Digest

12

150.000

RD Benelux

Ouders van nu

12

48.000

Sanoma

Opinie

Elsevier

51

81.000

-11

Reed Business

Vrij Nederland

51

31.000

-7

WPG media

HP de Tijd

52

27.000

-13

Audax

Vervoer & transport

Autoweek

52

64.000

-8

Sanoma

Top Gear

12

49.000

+6

VDS

Zakenauto

4

153.000

-1%

Reed Business

Bedrijfsleven/ economie

Boerderij

52

30.000

Reed Business

De Zaak

12

155.000

?

De zaak

Populair wetenschappelijk

Quest

12

164.000

-4

G+J Media

National Geographic

12

109.000

+9

G+J Media

Automatisering/ telecom

Computer idee

26

54.000

  1. Digital
Digitaalgids

6

60.000

Consum. bond

Managementbladen

Management team

11

70.000

-3

MT mediagroep

Veruit de grootste oplagen komen op conto van gesponsorde gratisklantenbladen (meestal van grote supermarktketens; Lees) enledenbladen. De tabel hierna geeft info over een aantal van de grootste titels.

Titel

Edities p/j

Oplage 2014

Uitgever

Klantenbladen

Kruidvat magazine

12

6,1 miljoen

A.S. Watson

Allerhande

12

2 miljoen

Albert Heijn

Boodschappen/ Tsjakka

12

2 miljoen

Superunie

12

2 miljoen

A.S. Watson

AllesVoor

12

1,5 miljoen

A.H./ Bol.com

Ditjes & Datjes

12

650.000

Dirk Supers

Ledenbladen

Kampioen

10

3,5 miljoen

ANWB Media

Eigen Huis magazine

12

705.000

Ver. Eigen huis

Consumentengids

11

600.000

Consumentenbond

Spoor

4

1,4miljoen

NS

FNV magazine

4

750.000

FNV

Panda

4

700.000

WNF

Puur Natuur

4

700.000

Natuurmonumenten