Huidige godsdienstige samenstelling

In de TRNC is 98% van de bevolking Soennitisch Moslim. Verder zijn er kleine roomse, maronitische, anglicaanse en Bahaï gemeenschappen. Bij de volkstelling van 2001 in GrieksCyprus gaf 95% van de bevolking zich op als orthodox, 1,5% als rooms, 1% als anglicaans, 0,6% als maroniet, 0,6% als moslim en 0,3% als Armeens orthodox. Slechts 1,3% gaf een andere of geen godsdienst op. In 2001 was op Cyprus als geheel 78% van de bevolking Grieks orthodox en 18% Moslim. Net als voor 1965 in Nederland, toen niet gelovigen werden geregistreerd als Nederlands Hervormd, worden ze in Griekenland en op Grieks Cyprus vaak geregistreerd als orthodox en in Turkije en de TRNC als moslim.

Geschiedenis

Volgens de overlevering zouden de apostelen Markus, Paulus en Barnabas in 45 na Chr. het christendom op Cyprus hebben gebracht. Ze kwamen aan land in Salamis bij Famagusta. Barnabas stichtte daar 5 jaar later een gemeente. Daarom wordt hij gezien als de 1^e Cypriotische aartsbisschop. In 57 na Chr. werd hij op Cyprus gestenigd door joden. Al vrij snel daarna werden op het eiland bisdommen in het leven geroepen. De 5^e eeuwse aartsbisschop Anthemios ontdekte in de buurt van Salamis via een visioen het graf van Barnabas met relikwieën (waaronder een evangelie van Matheus op de borst van het skelet). Deze ontdekking leverde erkenning van de kerk op door de Byzantijnse keizer en op de plaats ervan kwam een klooster. De Cypriotische kerk valt zo onder de oudste autocephale (onafhankelijke) orthodoxe kerken. Van 649 tot 966 hadden Arabische Moslims het op Cyprus voor het zeggen. Tussen 1192 en 1489 maakte de Frans Roomse kruisvaarderdynastie van Lusignan zich erg impopulair omdat ze de orthodoxen rooms wilde maken (hun nakomelingen vallen nu onder de Latijns katholieke kerk). Tijdens de Ottomaanse overheersing daarna werd het Grieks-orthodoxe geloof weliswaar beschouwd als min­derwaardig aan de Islam (men mocht bijv geen kerkklokken luiden), maar het werd tenminste gedoogd en de aartsbisschop werd erkend als wereldlijk en geestelijk leider. De Ottomanen kenden millets; gescheiden godsdienstige gemeenschappen. De Rum millet (christelijke gemeenschap) moest belasting innen voor de Ottomanen. Om er onder uit te komen bekeerden sommige orthodoxen zich tot de Islam (linopampakoi). Voor de Britse overheersing woonden Is­lamieten en Christenen op Cyprus door elkaar en er was zelfs sprake van enige vermenging van beide religies.

Tijdens de Griekse onafhankelijkheidsoorlog trokken veel Cyprioten naar Griekenland om tegen de Ottomanen te vechten. De Pasha van Cyprus was hier zo verbolgen over dat hij de aartsbisschop op liet hangen aan een boom tegenover het voormalige paleis van de Lusignans. De Britten introduceerden na hun komst rond 1880 weer godsdienstvrijheid. Wel moedigden ze vanuit de verdeel en heers gedachte een gescheiden ontwikkeling van de Griekse en Turkse bevolkingsgroep aan. Bij hun pogingen om de Cypriotische maatschappij te seculariseren hadden de Britten bij de Turkse bevolkingsgroep het tij van Kemel Atatürk mee, maar rond 1930 stuitten ze op verzet van de kerk en de Grieks nationalistische beweging. De opstand resulteerde in de verbanning van enkele bisschoppen en in een aartsbisschoploos tijdperk. Dit eindigde in 1950 met de benoeming van aartsbisschop Makarios III. De Cypriotische aartsbisschop bezit traditioneel naast geestelijke veel wereldlijke macht. Toen Cyprus in 1960 onafhankelijk werd, werd Makarios III dan ook gekozen tot president en hij bleef dat tot zijn dood in 1977. Makarios was relatief vooruitstrevend en heeft onder meer het seminarie in Ni­cosia gemoderniseerd. Na zijn dood werd de behoudende Chrysostomos zijn opvolger. Om gezondheidsredenen werd deze in 2006 opgevolgd door Chrysostomos II.

De Grieks-orthodoxe kerk op Cyprus

De kerk en de eraan verbonden kloosters hebben op Cyprus altijd veel landerijen gehad. Deze werden steeds vaker overgedaan aan de overheid in ruil voor betaling van de sala­rissen van geestelijken. Bisschoppen worden op Cyprus gekozen door een raad van no­tabele leken en geestelijken (waaronder de abten van de 10 kloosters op het eiland) en leven celibatair. De pastors van de diverse parochies mogen echter wel trouwen en wor­den gekozen door de parochianen. Omdat de orthodoxe kerk van Cyprus Goddelijke ge­nade belangrijker vindt dan goede werken en kennis, hebben rituelen altijd de hoofdrol gespeeld. De in het oud Grieks gesproken kerkdiensten duren lang en kennen een afwis­seling van gezangen, gebeden, gewaden en het branden van wierook. Beelden zijn ver­boden, maar iconen spelen wel een belangrijke rol en worden regelmatig bedekt met gif­ten van gelovigen. De orthodoxe kerk kent onder meer uitgebreide rituelen rond het huwelijk en Pasen is het belangrijkste religieuze feest. In de dorpen zijn de vrouwen kerkser dan de mannen en ouderen vervullen hier vaak de godsdienstige plichten van de familie. In de steden en onder hoger opgeleiden is het kerkbezoek relatief laag. Veel ge­lovigen leggen echter de nadruk op godsdienstige rituelen thuis. Op deze website staat meer info over de oosters orthodoxe kerk bij Griekenland onder religie en onder folklore.

De Islam op Cyprus

In 649 veroverde kalief Utman III Cyprus; naar verluidt in het gezelschap van de tante van de profeet Um Haram. Die zou er ongelukkig van haar muilezel zijn gevallen en op haar graf werd de moskee van Larnaca gebouwd. Deze periode met een Arabische Moslim regering duurde tot 966. De meeste oorspronkelijke Turks Cyprioten vestigden zich op het eiland in de Ottomaanse tijd tussen 1571 en 1878. Het waren vaak afgezwaaide soldaten die land kregen op voorwaarde dat ze op het eiland bleven. Hun afstammelingen zijn soennieten die door de sterke soefi invloed verdraagzaam zijn ingesteld. Na de Turkse invasie en bezetting van 1974 vanwege de dreiging van het Griekse kolonelsregime en de daarop volgende 2deling van het eiland vestigden zich opnieuw veel Turken op Cyprus. Ook zij zijn, op een kleine groep Shiitische Alevieten na, merendeels Soenniet. De Moslims waren in 2006 op heel Cyprus met ruim 265.000.

Vooral door de invloed van de 20^e eeuwse Turkse president Atatürk, die een strenge scheiding van moskee en staat voorstond, bemoeit de Islam zich in de TRNC niet meer met over­heid en onderwijs. De scheiding van gods­dienst en overheid wordt er in feite conse­quenter doorgevoerd dan op Grieks-Cy­prus. Moslimgeestelijken doen bijv in het pu­bliek geen politieke uitspraken. Er is godsdienstvrijheid en op scholen wordt vergelijkend godsdienstonder­richt gegeven. De moefti is de belangrijkste religieuze leider voor de Turks Cyprioten, maar onder invloed van Atatürk en de Engelsen zijn diens aardse be­voegdheden overge­daan aan de Turkse religieuze raad, de Evkaf of Vakif. De Vakif heeft, net als de Grieks orthodoxe kerk, veel land (het is de grootste grondbezitter in de TRNC) en van de opbrengsten daarvan wordt de moefti betaald en worden moskeeën gebouwd en onderhouden. Sinds 1973 heeft de Vakif geen scho­len meer onder beheer. 

Andere geloofsgemeenschappen

Van de maronitische christenen op Cyprus vallen 10.000 onder de oosters katholieke kerken van Syrië en Libanon. De meesten stammen af van Libanezen die meer dan 700 jaar geleden naar het eiland vluchtten. Zo’n 1300 ouderen onder hen spreken nog een oud Arabisch Grieks dialect. Hun kerken hebben eigen patriarchen die het gezag van de paus erkennen. Ook hebben ze een eigen liturgie en eigen rituelen ontwikkeld. Onder de ongeveer 10.000 roomsen op het eiland vallen naast 9000 maronieten 900 leden van de Latijns katholieke kerk van Cyprus die op het eiland 4 parochies telt. De laatste groep zijn afstammelingen van franciscanen die al sinds de middeleeuwen op Cyprus wonen. De Hindoe gemeenschap op Cyprus van zo’n 2000 zielen bestaat uit Indiase immigranten. Reeds voor het begin van de christelijke jaartelling woonden er joden op het eiland. Ze verzetten zich tegen pogingen om hen tot het christendom te bekeren en keerden zich nogal eens tegen de Grieken. Daarom waren ze niet altijd even populair. Tijdens de Britse heerschappij vestigden zich kleine groepen Oost Europese joden. In de 2^e wereldoorlog was Cyprus een joods toevluchtsoord en voor de oprichting van de staat Israël was er een groot detentiekamp voor joden die opgepakt werden bij een poging om Palestina binnen te komen. Thans leven op het eiland 350 joodse families met zo’n 1800 leden. De helft van hen is Israëlisch en de andere helft m.n Brits of Russisch. In 2005 kwam in Larnaca de 1^e synagoge op Cyprus (met een mikveh, een ritueel bad). Andere kleine gemeenschappen op Cyprus zijn de protestanten (rond 10.000 immigranten uit een Eu land, m.n Anglicanen uit het VK maar ook Lutheranen uit Duitsland), Armeens orthodoxen (2700 leden) en Bahaï (rond 200 leden).

Geloofsinhoud en bijgeloof

In 1998 bleek bij navraag op Grieks Cyprus 45 tot 50% van de bevolking echt orthodox. Zo’n 13% geloofde in het bestaan van een onpersoonlijke hogere macht i.p.v een persoonlijke god en rond 25% voelde zich het meest verwant aan een geloofsopvatting die gepaard gaat met openheid voor de reïncarnatiegedachte, pacifisme en de menselijke kant van Jezus en een afkeer van traditionele religieuze stokpaardjes en dito rituelen en heilige huisjes. Verder was 4% van mening dat men in wezen geen uitspraken kan doen over het werkelijke bestaan van spirituele zaken en over leven na de dood (agnost) en 6% moest gerekend worden tot de atheïsten (geestelijk leven is een hersenspinsel; na de dood is er niets). Toch zijn ook binnen laatstgenoemde groepen velen formeel orthodox. Zich profileren als ongelovige kan er op het collectivistische Cyprus toe leiden dat men met argusogen wordt bekeken. Begin 2005 was op Grieks Cyprus het volksdeel dat in het bestaan van God geloofde het grootste binnen de EU25 na dat op Malta (90 om 52%). Daardoor bleef er weinig ruimte over voor ietsisten (geloof in een onpersoonlijke hogere macht of levenskracht: 7 om 27%); atheïsten (er is geen God of hogere macht 2%, laagste EU na Polen; EU 18%) en agnosten (de “weet niet” optie: 1%, EU 3%; bij deze enquête werd het begrip agnost niet toegelicht; bron Eurobarometer 225, wave 63,1). In 2006 aanvaardde op Grieks Cyprus slechts 45% de evolutietheorie (laagste EU27: EU 60%: NL 73%; België 78%).  

Graven van heiligen waarop godshuizen werden gebouwd zijn op Cyprus vaak met verhalen over wonderen gelardeerde pelgrimsoorden. De TRNC telt ruim 500 gewijde plaatsen van christenen. Bij 7 ervan mogen erediensten worden gehouden zonder toestemming vooraf. Op Grieks Cyprus zijn veel gewijde plaatsen van Moslims, in een aantal gevallen met een moskee. Net als in Griekenland spelen xotika, wonderbaarlijke verschijnselen en bovennatuurlijke wezens en verschijningen, een belangrijke rol op het eiland. De orthodoxe kerk heeft soms rituelen bedacht om ze te hanteren of bezweren. Ook het geloof in het boze oog, dat zich uitstrekt van Zuid-Italië tot in India, is wijdverbreid. Iemand die een ander lang aanstaart (bijv vanuit bewuste bewondering), zou ongewild vanuit verdrongen af­gunst die ander ziek maken. Bij rituelen om het boze oog te bezweren spelen knoflook (skorda) en amuletten een hoofdrol. Vaak draagt men een blauw kralenkettinkje om het boze oog af te weren (m.n in de TRNC). Ook hangen deze om dezelfde reden wel om de hals van huisdieren of bij deurposten. Het branden van olijfbladeren helpt volgens de deskundigen ook. Blauwogige mensen zouden een ander daarentegen juist gauw “boosogen” (een Grieks werkwoord). Ook 3 keer spugen bij het maken van een compliment zou het boze oog bezweren. Spuwen geldt als onheilwerend. Zo spuwen vissers op hun netten voordat ze die te water laten en sommige promovendi spuwen op hun proefschrift voordat het beoordeeld wordt. Op Turks Cyprus wordt bijv nog veel aan koffiedik kijken gedaan (zie onder folklore).

Deelname aan en belang van religie

In 2003 woonde op Grieks Cyprus volgens Eurlife indicator van Eurofound 22% wekelijks een eredienst bij (EU15 14%, EU27 17%). Het religious freedom report 2008 maakte voor 2006 melding van 19% wekelijks, 23% maandelijks, 35% alleen bij bijzondere gelegenheden en 23% zelden of nooit. Rond begin oktober 2006 was het contingent dat de stelling onderschreef dat de plaats van religie in hun samenleving te belangrijk is met 81% het grootste binnen de 25 EU landen (EU 46%; Griekenland 34%). Toch rekende maar liefst 86% religie tot de 3 belangrijkste levensgebieden (hoogste EU27 na Polen; EU 52%; NL 40%, BE 41%). In 2007 ervoeren relatief weinigen spanningen tussen religieuze groepen (13%, EU 29%, België 30% NL 40%; bron EQLS 2008). In de TRNC bezoekt rond 10% van de volwassenen regelmatig een moskee.

Kerk en staat en godsdienstvrijheid

In de grondwet van 1960 werd formele scheiding van kerk en staat en godsdienstvrijheid opgenomen. Deze geldt in zowel Grieks Cyprus als de TRNC. Desondanks kregen de Grieks orthodoxe kerk en de Islamitische vakif een voorkeurspositie met veel ruimte om hun eigen zaken te regelen waar geen wetgever of ambtenaar tussen mocht komen. De orthodoxe kerk van Cyprus is een politieke factor van betekenis. Geestelijken larderen hun preken vaak met politieke boodschappen. Zo verkondigde de bisschop van Kyrenia in de TRNC zijn parochianen in 2004 dat ze niet in de hemel zouden komen als ze voor het VN vre­des­plan zouden stemmen. Op Turks Cyprus laat de Vakif zich, geïnspireerd door het gedachtegoed van Atatürk en de soefi’s, niet in met politiek. Volgens een in 1975 in Wenen afgesloten verdrag zijn op heel Cyprus orthodoxen, moslims, Ar­meens ortho­doxen, Maronieten en Roomsen grondwettelijk erkend. Erkende geloofsge­meen­schap­pen hebben belastingvrijstelling voor religieuze aangelegenheden en ze kun­nen aan­spraak maken op overheidssubsidie. Andere geloofsgemeenschappen genieten be­lasting vrijstelling op basis van registratie als club zon­der winstoogmerk. Gewetensbezwaarden moeten in Grieks Cyprus vervangende dienstplicht doen. In de TRNC waren geen meldingen over gewetensbezwaarden. Het basis en middelbaar onderwijs van Grieks Cyprus kent verplichte gods­dienst­lessen in de Griekse orthodoxie, maar leerlingen kunnen hiervan op ouderlijk ver­zoek vrijgesteld wor­den. In de TRNC bestaat op de gewone basisschool vanuit het soefi gedachtegoed niet verplichte vergelijkende godsdienstles in combinatie met ethiek (geen koranles).

Een groep tieners met ultrarechtse sympathieën, die in 2006 Turks Cypriotische leerlingen hadden aangevallen op de Engelse school in Nicosia, werden in 2007 en 2008 veroordeeld tot 12 maanden maatschappelijke dienstverlening na schooltijd. Grieks en Turks Cyprioten kunnen over en weer religieuze sites bezoeken. Op Grieks Cyprus zijn er wat dat betreft geen beperkingen en op Turks-Cyprus is na 2003 en 2007 de situatie verbeterd. In 2008 verdubbelde de Grieks Cypriotische regering het budget voor herstel en onderhoud van Islamitische gewijde plaatsen en moskeeën vrijwel naar €663.500 en de TRNC regering voltooide de restauratie van 5 orthodoxe kerken. Op Grieks Cyprus werden nu en dan vernielingen aangericht aan moskeeën, maar die werden door de overheid gerepareerd. In de TRNC kwam vandalisme en iconenroof voor bij leegstaande orthodoxe kerken. Om sommige kerken werd om die reden door de overheid een hek geplaatst. In beide delen van het eiland ontmoetten sommige gelovigen van buiten de hoofdstroom tegenwerking bij hun beroepsuitoefening. In Grieks Cyprus betrof het daarbij moslims (asielzoekers uit een Moslimland, onder wie een Tv medewerker) en in de TRNC evangelische protestanten (angst voor zieltjeswinners). Bekeringsactiviteiten zijn op het eiland toegestaan, maar zieltjeswinners worden in beide delen scherp in de gaten gehouden. Turks Cyprioten zijn doorgaans niet streng in de leer, maar na 1990 is er wel een kleine fundamentalistische stroming opgekomen. In 2009 wonnen rechts nationalisten in de TRNC de parlementsverkiezingen.