Godsdienstige samenstelling

In 2005 telde in Duitsland volgens Destatis (het Duitse CBS) op een bevolking van 82 miljoen de roomse kerk 25.9 miljoen leden (-0,4%) en de evangelisch Lutherse kerk 25,2 miljoen (-0,9%). Het International Religious Freedom report 2007 over Duitsland van het Amerikaanse ministerie van BuZa maakte voor 2005 melding van een evangelische kerk (een samenwerking van de Lutherse, verenigde en hervormde kerk) met 26,9 miljoen leden. Als andere grote protestante gemeenschappen werden in dit verslag de nieuwe apostolische kerk (400.000 leden), de baptisten gemeente van etnische Duitsers uit de voormalige Sovjet Unie (340.000 leden), de baptisten (86.500 leden) en de Jehova’s (166.000) opgevoerd. Verder werden er 1,4 miljoen orthodoxen geteld (Grieks 450.000; Roemeens 300.000; Servisch 250.000; Russisch 50.000). Niet christelijke religies: 3,5 miljoen Moslims (2,5 miljoen Soennieten, 410.00 Alevieten, 225.000 Sjiieten: cijfers van 2006), 245.000 boeddhisten, ruim 200.000 joden (108.000 geregistreerd bij synagogen) en 97.500 Hindoes. Dit resulteert in de volgende landelijke verdeling: christen 67,6% (rooms 31,7%; evangelische kerk: 33%, evangelisch protestante kerkgenootschappen 1,2%, orthodox 1,7%), moslim 4,4%; Boeddhist 0,3%; jood 0,25%; hindoe 0,1%; anderszins godsdienstig 1,1%; niet godsdienstig 26,3%. In 2005 ging wekelijks 14% van de roomsen naar de mis en 4% van de evangelisch Luthersen naar de kerk. Volgens de Eurlife indicator lag in 2004 de wekelijkse kerkgang op 10% (EU15 14%, EU25 17%).   

Geschiedenis

De voorchristelijke Germanen en Saksen in Duitsland en de Scandinavische volken kenden hetzelfde pantheon (godenarsenaal), maar vaak onder verschillende namen. De goden en hemellichamen die deze volken vereerden zijn in het Nederlands, Duits en Engels terug te vinden in de namen van de 7 dagen van de week. Dinsdag vindt zijn oorsprong in de god van de gerechtigheid Ziu of Tyr (ook terug te vinden in het Litouwse Dievas en het Griekse Zeus). De god van kennis en wijsheid Wodan is in Duitsland niet vernoemd in de dagen van de week, want woensdag heet daar Mittwoch. Wel werd Wodan steeds belangrijker gevonden en op den duur beschouwd als oppergod. Het laatst opgetekende ritueel ter ere van Wodan (Odin in het Noors) dateert bijv van 1593 in Mecklenburg; zo’n 900 jaar na de kerstening van Duitsland. Donderdag is genoemd naar de god van de donder, Donar (Thor in het Scandinavisch) en vrijdag naar de eega van Wodan en godin van de liefde Frija (ook wel geschreven als Freia, Friia en Frige). Het voorchristelijke Noors/ Germaanse geloof in goden en geesten is niet weg te denken uit de hogere Duitse cultuuruitingen en literatuur. Het komt bijv terug in de gevaarlijke Rijn sirene Lorelei en in de Nibelungen mythe waardoor de componist Wagner zich liet inspireren. Nazi’s en neonazi’s gingen en gaan er echter ook nogal mee op de loop.      

De missionaris Bonifatius heeft in de 8^e eeuw een belangrijk aandeel gehad in de kerste­ning van het huidige Duitsland. Maarten Luther luidde in de 16^e eeuw de hervorming in door 96 stellingen op een kerkdeur in Wittenberg te spijkeren. Zijn hervormingsdrang kwam voort uit verzet tegen de vercommercialisering van de roomse kerk en de corruptie, mate­riële overdaad en wereldlijke macht van haar kerkhiërarchie. Na de hervorming raakte het land verdeeld in een rooms zuiden en westen en een luthers noorden en midden. Tijdens de 30 jarige oorlog tussen 1618 en 1648 werd deze verdeling verder aangescherpt. Doordat na 1871 Bismarck het Rooms-katholicisme boycotte werd het protestantisme sterker. Tot aan de opkomst van de Nazi’s waren 2 op de 3 Duitsers pro­testant, maar sinds het einde van de 2^e wereldoorlog zijn beide groepen ongeveer in evenwicht. Voor de 2^e wereldoorlog droegen de 600.000 joden in het land in belangrijke mate bij aan het culturele en economische leven, maar in de Nazi-tijd werden ze als zondebok en Untermensch bestempeld en vrijwel uitgemoord (de holocaust).

De komst van Turkse gastarbeiders in West-Duitsland vanaf 1961 vormde de aanzet tot de opkomst van de Islam. Vooral in de 70^er  jaren is, mede via gezinshereniging, het aantal Turken sterk gegroeid. De meeste Turken zijn soenniet. De Alevieten zijn vaak Turkse Koerden/ Koerdische Turken. Shiitische Moslims kwamen veelal na 1990 het land in, bijv als vluchteling. De 3,5 miljoen zielen tellende Moslim gemeenschap beschikte in 2006 over 2600 gebedshuizen, waaronder 150 moskeeën. De bouw van 100 moskeeën zat toen in het vat. Na de val van de muur en de hereniging van beide Duitslan­den rond 1990 zijn veel Oost-Europese joden naar Duitsland (vooral Berlijn) getrokken vanwege de relatief tolerante sfeer. De joodse gemeenschap in Duits­land vormde toen een tijdlang de snelst groeiende van Europa. De val van de muur mondde ook uit in een sterke aanwas vanuit Oost-Europa van protestante en orthodoxe kerken. De protestanten waren vaak etnische Duitsers en de orthodoxen etnische Zuidoost en Oost-Europeanen. De laatsten kwamen vaak als vluchteling of arbeidsmigrant.

Nu en dan de kop opstekende anti-joodse acties van neonazi’s en (meer recentelijk) islamitische jongeren worden door de grote meerder­heid van de bevolking verafschuwd. Vrijheid van godsdienst is opgenomen in de grond­wet van 1949. Wel bestaat (mede vanuit het Nazi-verleden) bij de Duitse overheid ach­terdocht ten opzichte van dweperigheid bij sektes en na september 2001 is de overheid geleidelijk aan alerter geworden ten aanzien van Moslimextremisme. Op 19 april 2005 werd voor het eerst in 500 jaar weer een Duitser tot paus gekozen. Kardinaal Jozef Ratzinger die het betreft gaat sindsdien door het leven als paus Benedictus XVI.

Oost en West Duitsland en geloofsinhoud

Na 1980 kalfden in West-Duitsland kerklidmaatschap en kerkbezoek af. Velen gaven de hoge kerkbelasting op als reden, maar in werkelijkheid was door de secularisatie en de opkomst van alternatieve vormen van geestelijk leven de invloed van de traditionele ge­loofsgemeenschappen tanende. De hereniging van de beide Duitslanden in 1991 droeg in belangrijke mate bij aan de onkerkelijkheid. Uit een in 1995 gehouden enquête bleek dat 70% van de inwoners van de voormalige DDR ongelovig was. Kerkgangers werden hier geboycot in onderwijs en beroep en de jongeren werden opgevoed met staatsrituelen. In 2005 was in de voormalige DDR slechts 5 à 10 van de bevolking lid van een geloofs gemeenschap. Tussen 1980 en 2005 heeft in de BRD de roomse kerk ruim 1,4 miljoen leden verloren en de lutherse kerk bijna 1,9 miljoen.

In 1999 ge­loofde 45% van de Duitsers in het bestaan van god; 20% sympathiseerde met het New-Age gedachtegoed, eenzelfde deel geloofde in reïncarnatie, 23% moest be­schouwd worden als atheïst (spiritualiteit is verbeelding en na de dood is er niets) en 16% als agnost (we weten het niet en zullen het nooit weten). In de voormalige DDR zijn minder NewAge sympathisanten en reïncarnatiegelovigen en meer atheïsten en agnos­ten. Onder de 27% die formeel onkerkelijk was, waren velen met een niet traditionele geloofsovertuiging en onder de formele kerkleden veel atheïsten en agnosten. Begin 2005 gaf 47% van de Duitsers aan te geloven in god (EU25 52%), 25% (EU27%) geloofde in een hogere macht of levenskracht (ietsisme), 25% (EU 18%) beschouwde zichzelf als ongelovig en 3% (EU gemiddelde) kruiste de “weet niet” optie aan. Het deel dat vaak (34 om 35%) of soms (37 om 39%) over de zin van het leven nadacht lag toen iets onder het EU25 gemiddelde. Eind 2006 vonden naar EU maatstaven relatief weinig Duitsers dat de plaats van religie in de samenleving te belangrijk was (33%, EU 46%). 

Godsdienstvrijheid

Vrijheid van godsdienst is verankerd in de Duitse grondwet en de scheiding van kerk en staat is tamelijk consequent doorgevoerd. Godsdienstige groepen hoeven zich niet te laten registreren, maar de meeste ervan (180 in getal) hebben erin voorzien dat ze bij  een deelstaat als stichting staan ingeschreven. Daardoor krijgen ze naast publieke belastingvoordelen gelegenheid voor pastoraat in ziekenhuizen, gevangenissen en kazernes en voor het heffen van een ledenbelasting (bijv kerkbelasting). Moslim gemeenschappen vormen hierop een uitzondering omdat ze weinig gebruik maakten van de mogelijkheid en/of het niet eens konden worden over samenwerking. In april 2007 hebben 4 grote Moslimorganisaties zich verenigd in de KRM (Koordinierungsrat der Moslime). Er zijn nog maar weinig Moslimbegraafplaatsen. De meeste deelstaten laten ze niet toe omdat de wijze van begraven ingaat tegen de federale regels. Op historische en culturele gronden krijgen bepaalde godsdienstige groeperingen {m.n. de joden) steun van de centrale overheid. Scholen geven op vrijwillige basis godsdienstles. De inrichting daarvan ligt in handen van de geloofsgemeenschappen en de deelstaten. Op openbare scholen in Berlijn wilde men in 2005 verplichte lessen over levensbeschouwing gaan invoeren om te voorkomen dat godsdienstlessen te sektarisch worden. Het aantal deelstaten waar op openbare scholen godsdienstles wordt gegeven in de Islam groeit. Meestal gebeurt dat in het Duits en soms in het Turks. De Baptisten uit de voormalige Sovjet-Unie in oostelijk Westfalen mochten rond 2005 een eigen school beginnen waar hun kinderen geen seksuele voorlichting of les over de evolutie krijgen.

De overheid staat huiverig tegenover sektarisme en sektarische beïnvloeding en sinds september 2001 is de angst voor Moslimfundamentalisme daar bij gekomen. Geloofs gemeenschappen (incl. moslimorganisaties), worden door staatskantoren voor de bescherming van de grondwet gecontroleerd op sektarische kenmerken en in de gaten gehouden. Ook werd Sung Myung Moon van de Zuid-Koreaanse verenigingskerk de toegang tot het land ontzegd (herroepen in juni 2007) en konden de Jehova’s in Berlijn in 2006 pas na 10 jaar juridisch getouwtrek stichting worden. Leden van de scientologen worden geweerd uit grote politieke partijen. In 2007 wonnen scientologen in een aantal deelstaten rechtszaken over staatstoezicht en discriminatie. Scientologen Tom Cruise en John Travolta werden in dat jaar pas toegelaten bij publieke optredens nadat ze beloofd hadden geen propaganda te maken voor hun geloof. Sommige deelstaten hebben stappen ondernomen tegen Moslim organisaties vanwege het propageren van sharia en vrouwenonderdrukking en in een aantal deelstaten is het dragen van godsdienstige symbolen (waaronder hoofddoekjes) door leerkrachten verboden. De deelstaat Beieren voert haar roomse identiteit hoog in het vaandel. Nonnen in habijt met bijpassende hoofdbedekking mogen daar wel voor de klas, maar leraressen met hoofddoekjes niet.

Het aantal door de deelstaatkantoren ter bescherming van de grondwet geregistreerde antisemitische incidenten was in 2005 met 25% gestegen ten opzichte van 2004 tot 1658. Ze komen meestal uit de Neonazi hoek en vinden vaak plaats in de voormalige DDR. Volgens deze instanties was in 2006 sprake van een geringe daling (-1,3%), maar dat was tegengesteld aan de indruk van joodse organisaties. Dikwijls gaat het om het met hakenkruisen bekladden van synagogen en joodse begraafplaatsen. Najaar 2006 werd in Berlijn een voetbalwedstrijd met een joodse club niet uitgespeeld wegens antisemitische leuzen en in Saksen-Anhalt moest een jongen van zijn klasgenoten met een schandbord met Nazi tekst om lopen omdat hij joodse vrienden had. In februari 2007 werd in Oost Duitsland een joodse kleuterschool beklad en bestookt met rookbommen en in maart daarop werden in Maagdenburg 5 Neonazi’s bestraft voor het publiekelijk verbranden van het dagboek van Anne Frank 4 maanden eerder. Tijdens het conflict tussen Israël en Hezbollah in de zomer van 2006 was er een opleving van antisemitisme vanuit de Moslimhoek. In 2006 registreerden de deelstaatkantoren ter bescherming van de grondwet bijna 17.600 politiek gemotiveerde wandaden uit de extreemrechtse hoek en tegen de 2400 van zulke incidenten uit de linkse hoek. Men schatte het aantal extreemrechtse organisaties op 182 en het aantal rechts extremisten op ruim 38.500. De achterdocht tegen alles wat Islamitisch is, is na 2001 ook onder de bevolking gegroeid. Conflicten over de bouw van een moskee komen steeds vaker voor. Ook zijn er de laatste jaren diverse politierazzia’s geweest vanwege vermoedens van Islamextremisme.